بازنگری تاریخ اولیۀ خلیج فارس با تاکید بر نقش اتحادیۀ عیلامی

تاریخ اولیۀ خلیج‌فارس در پژوهش‌‌های علمی کنونی بر نقش محوری سیاسی و اقتصادی میان‌رودان و مناسبات آن با دیلمون (بحرین) و مگن (عمان) و ملوخه (درۀ سند) متمرکز است؛ ازاین‌رو جایگاه عیلامیان و سایر ساکنان کرانه‌‌های شمالی در خلیج‌فارس مبهم و نامشخص مانده‌است. پرسشی اساسی که به ذهن می‌‌رسد این است که مردمان مذکور چه نقشی در فعالیت‌‌های دریایی ایفا می‌‌کردند. مقالۀ پیش رو تلاشی برای پاسخ دادن به این پرسش است و در آن به منظور مشخص کردن نقش «اتحادیۀ عیلام» در بازرگانی خلیج‌فارس، بر ضرورت بازنگری در برداشت‏های رایج، از رهگذر بهره‌‌گیری از تحلیل‌‌های تاریخی و یافته‌‌های باستان‌شناختی تاکید شده است. پژوهش حاضر نشان می‌‌دهد که منابع میان‌رودانی فقط منعکس‌کنندۀ بخشی از تاریخ خلیج‌فارس هستند که عمدتاً بر فعالیت‌‌های بازرگانی خود آن‌ها از طریق کرانه‌‌های جنوبی دریا دلالت دارد. باوجوداین، اطلاعات پراکنده‌‌ای که دربارۀ نام‌‌جاهای شرقی از لابه‌‌لای همین منابع به دست می‌‌آید و یافته‌‌های باستان‌‌شناختی مبتنی بر تجزیه و تحلیل مواد معدنی و اشیای ساخته‌شده از سنگ‌‌های نیمه‌قیمتی چون لاجورد و سنگ صابون، به خوبی اهمیت نواحی جنوبی و شرقی ایران را نشان می‌‌دهد. راه‌‌های آبی مبادلات این منابع و کالاها که از شوش و کرانه‌‌های فارس (انشان)، به‌ویژه لیان (بوشهر)، گذر می‌‌کرد، همچون راه‌‌های زمینی تحت تاثیر رقابت‌‌ها و دشمنی سیاسی عیلام و میان‌رودان بوده، ولی در دوره‌‌هایی بسیار پررونق بوده‌است. این دوره‌‌ها از نظر تاریخی با سلسله‌‌های سوکل‌‌مخ‌‌ها و شوتروکی‌‌ها انطباق دارد که دامنۀ روابط عیلامیان به بحرین و عمان نیز گسترش یافته بود؛ بنابراین با وجود ارتباطات قوی سیاسی و اقتصادی قدرت‌‌های میان‌رودانی با کرانه‌‌های جنوبی «دریای پایین»، دسته‌‌بندی قدرت منطقه در این مقاطع به سود عیلامیان تغییر یافت و اکنون می‌‌توان با اطمینان گفت که بازرگانی پرسود دریا نیز آن‌چنان که منابع میان‌رودانی القا می‌‌کنند، در انحصار میان‌رودان نبوده‌است.

revising the early history of persian gulf based on the role of elamite confederation

the early history of the persian gulf is focused on the substantial political and economic role of mesopotamia and its relations with dilmun (bahrain), magan (oman) and meluhha (indus valley). therefore, the role of elamites and the other people from northern coasts of the persian gulf has remained obscure and unclear. one of the unanswered questions is about the maritime activities of these people. the present article is an attempt to answer this question, and in order to determine the role of the “elamite confederation” in persian gulf trade, it emphasizes on the necessity of revising the common understanding through the use of historical analysis and archaeological data. this research indicates that mesopotamian sources reflect only a part of the history of “lower sea” (persian gulf), which mainly refers to their commerce with the southern coasts. but the scattered information about the eastern places in the same sources and the archaeological data based on the analysis of minerals and objects made of semi precious stones such as lapis lazuli and chlorite, indicate the importance of those lands. the waterway for exchange of these resources and commodities, which passed through susa and the coasts of fars (anshan), especially liyan (bushehr), like the land routes, were influenced by the political rivalries and enmity of elamites and mesopotamians,  but  was very prosperous in periods. those periods are historically consistent with the sukkalmah and shutrukid dynasties, in which elamite relationship extended to bahrain and oman as well. thus, in spite of strong political and economic relations between mesopotamia and southern coasts of “lower sea”, power dynamics in the region frequently changed in favor of elamites and with this knowledge, we can now say that the gainful sea trade has not been in the hands of mesopotamia, as mesopotamian sources inculcate