بررسی کارکرد قصه‌گویی در روایت تاریخی جهانگشای جوینی

بررسی ارتباط تاریخ و ادبیات، واقع‌گرایی تاریخ و میزان بهره‌گیری روایت‌های تاریخی از ادبیات و ابزارهای بلاغی موضوعی است که کانون توجه پژوهشگران تاریخی و ادبی بوده و هست. در کتب تاریخی فارسی نمونه‌هایی که آمیختگی تاریخ و ادبیات داستانی را نشان می‌دهند کم نیستند، اما با اندکی تامل می‌توان دریافت که استفاده از ابزارهای داستانی در همۀ موارد یکسان و به یک منظور نیست. یکی از موارد تامل‌برانگیز کاربرد روایت‌های داستانی و نوعی از پیرنگ‌سازی در تایید وقایع بزرگ و صحّه گذاشتن بر قدرت برتر حاکمان است. استفاده از زبان رندانه و به کارگیری آیات و احادیث متناسب با موضوع، به پیروی از سنّت تاریخ‌‌نویسی اسلامی، طبیعی و واضح جلوه می‌کند، وقتی مورّخ در صدد توجیه کاستی‌‌های حکومت در حوادثی برگشت‌ناپذیر و یا انتقاد از عوامل قدرت در برخی وقایع است. اما ما در تاریخ با بخش‌‌هایی روبرو می‌شویم که با عدول از تاریخ‌نویسی علمی و با پا گذاشتن به قلمرو ادبیات داستانی، سنّت قصه‌گویی را پیش می‌گیرد، آن هم قصه‌هایی که در باور عامۀ مردم به مراتب از آیات و احادیث قوی‌تر عمل می‌کنند و تنها یکی از نتایجش این است که زمینه را برای پذیرش جبر تاریخی آن عصر آماده می‌سازند. عصر مغول یکی از دوره‌های خطیر تاریخ ایران و تاریخ این دوره یکی از حجیم‌ترین پرونده‌های تاریخی است. جهانگشای جوینی به نوعی نقطۀ آغاز تاریخ‌نویسی این عصر و درخشان‌ترین برگ این پرونده است. روایت خاص جوینی از حوادث و زبان ادبی او در نزدیکترین فاصله به حادثۀ تاریخی، در مقایسه با زبان بسیار ساده و بی‌پیرایۀ کتب تاریخی دیگر با فاصلۀ زمانی دورتر، تفاوت روایت‌های تاریخی یک دوره را بهتر نشان می‌دهد. قصه‌گویی هدفمند به عنوان ابزار بلاغی مورخ در طرح کلان تاریخ، او را از مقام تاریخ‌نویسی به مقام کنشگر اجتماعی نزدیک می‌کند. موقعیت اجتماعی مورّخ هرچه نزدیکتر به دستگاه قدرت باشد، پیچیدگی روایت او بیشتر می‌شود. این مقاله به بررسی جهانگشای جوینی از این منظر می‌پردازد، دیدگاهی که می‌تواند بنیاد چنگ زدن به متن تاریخی را سست کند.

A Study in the Application of Historical Narrative in Jovayni’s Jahāngoshāy

The relation between history and literature, and the extent to which literature is used in historical narrations, have been at the center of attention of researchers in the fields of both history and literature for a long time. Persian history books abound with examples of combinations of factual historiography and narrative literature. A closer look, however, reveals that narrative devices are used for many different purposes. One notable example is the use of narration for confirming historical events and lending credibility to superior power of the ruler. It seems natural and justifiable to use sly language and Quranic verses and hadiths, as a method of Islamic historiography, to justify irremediable mistakes  of the ruler or to criticize the performances of powerful individuals in certain historical events. But in certain periods of historiography we witness special fragments that deviate the current scientific historiography altogether and venture into the realm of narrative literature by resorting to fictional stories which show stronger impact on the minds of their popular audience than simply repeating the Quranic verses and hadiths. Only one of the important implications of such deviations is to pave the way for the audience to accept the historical determinism of the time they live in. The Mongol’s era is one of the momentous periods in the history of Iran, and its history forms one the most voluminous dossiers in the Persian historical literature. Jovayni’s Jahāngoshāy can be regarded as the starting point of the historiography of this era, as well as the most notable page of that dossier. Jovayni’s individual way of narrating and his technical language in relating the events as a narrator who is very close to what has happened, in comparison to the plain, unadorned language of later historical works demonstrate an obvious transformation in the way of narrating the same historical era through the time. Telling stories intentionally as a rhetorical device in forming the larger image of the history would develop the author from a historian into a social agent. The closer is the historian to the power system, the more complicated his narration is. This article examines the sociopolitical implications of using stories/narratives in Jovayni’s Tarikhe Jahāngoshāy from this point of view, although this view may debilitate the foundation of recoursing to the historical texts