بررسی مثل‌واره‌ای منتسب به سعدی و وصّاف

در برخی کتب نثر اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم و پس از آن، به کلام موزونی با کارکردی مثل‌گونه استشهاد شده که شباهت زیادی به مصرعی از سروده‌های سعدی دارد؛ در حالی که در تاریخ وصّاف، این مصرع به مولف تاریخ، انتساب یافته است. در این گفتار با نگاهی چندوجهی ابتدا ضبط تعدادی از دستنویس‌های کلیات سعدی در موضع مربوط به مصرع مزبور بررسی خواهد شد، سپس فقره‌ای از تاریخ وصّاف که این مصرع را در خود جای داده با مقایسۀ دستنویس‌هایی از آن به اتقان خواهد رسید. فرض نهایی دربارۀ این مصرع مثل‌گونه آن است که سعدی و وصاف مثل مشهوری را دستآویز هنرنمایی خویش قرار داده و اوّلی با تغییری جزئی در ابتدای آن و دومی به شکل دست‌نخورده آن را تضمین و برداشت کرده‌اند. استفادۀ یکی از کتب نثر از این مصرع (رسالۀ فریدون سپهسالار) که همزمان با وصاف یا حتی پیش از او نگاشته شده، به نتیجه‌گیری اخیر یاری می‌رساند. ازاین‌رو نمی‌توان این مصرع را متعلّق به وصاف دانست، بلکه حدس قریب‌به‌یقین آن است که او نیز مثل مشهوری را که پیش از او در افواه رواج داشته در کلام خویش تضمین کرده و آن را به نام خود زده است.

A Survey on the Attribution of a Saying to Saadi and Wassaf

A famous saying is cited in many classic Persian works of prose and is attributed to Saadi (because of close similarity between it and a couplet by the poet). Yet, another version of it can be found in Tarikes Wassaf. First of all, the article searches the exact words of the saying in Saadi’s works, then it examines the manuscripts of Wassaf’s work, and finally reviews other ancient works of Persian prose that contain one of these two versions of the saying. For instance, Fereidoon Sepahsalar’s biography of Rumi (before or contemporary with Tarikhe Wassaf), quotes the version that is found in Wassaf. The article concludes that Saadi and Wassaf have quoted an ancient Arabic maxim which was so popular between the learned Iranian.