تطبیق مفهوم توکل در نگاه خواجه عبدالله انصاری و سنایی

توکّل اصطلاح دینی، اخلاقی و عرفانی است؛ در لغت به معنای اعتماد‌کردن، تکیه‌کردن، اعتمادنمودن بر کسی و اعتراف‌کردن بر عجز خود است. (لغت‌نامه دهخدا: ذیل لغت)خواجه عبدالله انصاری از عرفای مشهور قرن پنجم هجری، از مفاهیمی مانند لجا، تفویض و تسلیم در کنار توکّل نام برده است. وی مقام توکّل و تفویض را کار خود به حقّ سپردن معنا کرده است. و سپس مقام لجا و تسلیم را بر توکّل و تفویض برتری بخشیده و آن را سپردن خویشتن به حقّ دانسته است؛ یعنی تسلیم هر آنچه میان بنده و خداوند ا از اعتقاد، خدمت (بندگی) و حقیقت است. سنایی نیز در باب اول حدیقه الحقیقه، این دیدگاه را در مقام توکل در دو حکایت فی توکّل العجوز، حکایت التمثیل فی الذی هو یطعمنی و یسقینی به تصویر کشیده است. هم‌چنین انصاری با بیان درجات توکّل و نامگذاری آن به این نکته ی مهم اشاره دارد که یقین به قسمت غیر از رضا به قسمت است؛ و عمیق‌ترین آرامش ناشی از رضایت به خدا و قضای وی را سنایی در داستان حاتم و زن وی در ذیل حکایت فی توکل العجوز آورده است. خواجه عبدالله انصاری نهایت کار خود را متوکّل را به توکّل حقیقتی می‌داند که همانا پیوند مقام توکّل با حال و مقام رضاست.