نخبگان قفقازی و جنبش ضدکمونیستی «پرومته»: مطالعۀ‌ موردی مقاله‌های محمدامین رسول‌زاده در نشریۀ‌ پرومته

پس از فروپاشی امپراتوری تزاری در پی انقلاب 1917، فعالان سیاسی غیرروس در خلا قدرت پدیدآمده به‌دنبال دست‌یابی به خودمختاری و سپس استقلال برای جوامع خود برآمدند. به این ترتیب، جمهوری‌های سه‌گانۀ جنوب قفقاز یکی پس از دیگری استقلال خود را در سال 1918 به‌دست آوردند، اما دیری نپایید که ارتش سرخ به عمر این جمهوری‌ها پایان داد و رهبران آن‌ها را مجبور به مهاجرت کرد. این مهاجران سیاسی مبارزۀ خود را در قالب فعالیت‌های مطبوعاتی در تبعید پی گرفتند. نشریۀ پرومته که جنبش ضدکمونیستی‌ای به همین نام با حمایت دولت لهستان در سال‌های 1926 تا 1940 در پاریس منتشر می‌کرد از مهم‌ترین نمونه‌ها بود. یکی از همکاران اصلی این نشریه، محمدامین رسول‌زاده (18841955)، از چهره‌های اثرگذار مشروطۀ ایران (19051911) و از بنیان‌گذاران جمهوری آذربایجان (19181920) بود که بعدها به سازماندهی تبعیدیان آذربایجانی در ترکیه و اروپا و فعالیت علیه اتحاد شوروی پرداخت. در این پژوهش کوشیده‌ایم با تمرکز بر مقاله‌های رسول‌زاده در نشریۀ پرومته، جایگاه وی به‌عنوان یکی از اثرگذارترین فعالان سیاسی قفقازی در جنبش پرومته و فعالیت‌های ضدکمونیستی او در دوران تبعید را بررسی کنیم که کمتر مورد توجه پژوهشگران ایرانی قرار گرفته است. بر این اساس، مفاهیم اصلی فعالیت‌های قلمی رسول‌زاده در نشریۀ پرومته عبارت از هویت‌بخشی تاریخی و فرهنگی به جمهوری آذربایجان، دفاع از ایدۀ ترک‌گرایی در برابر تبلیغات اتحاد شوروی و همچنین محافل روس‌های سفید و ارمنیان، افشای سیاست‌های توسعه‌طلبانۀ مسکو در برابر همسایگان و تلاش برای گردآوردن نخبگان تبعیدی قفقازی در مورد اندیشۀ ایجاد کنفدراسیونی از جمهوری‌های قفقاز بودند.