تغییرپذیری اخلاق در اندیشۀ راغب اصفهانی

موضوع تغییرپذیری اخلاق از موضوعات بنیادین دانش اخلاق است. امکان تغییر اخلاقِ انسان پیامدهای مهمی، مانند سخن‌گفتن از اخلاقی‌سازی فرد و جامعه، زندگی سعادت‌محور و مباحث تربیتی دارد. ازاین‌رو، اخلاق‌پژوهان به این موضوع در کنار مباحث تربیتی و اخلاقی توجه کرده‌اند. در این جستار، بحث تغییرپذیری اخلاق از دیدگاه راغب اصفهانی بررسی شده است. راغب معتقد است، الگوی اخلاق‌مندی انسان هم بر طبیعت انسان مبتنی‌ است و هم بر آموزش. رفتار اخلاقی در نتیجۀ آموزش، جزء سرشت ثانوی (عادت) انسان می‌شود. اخلاق مبتنی‌بر طبیعت یا به‌واسطۀ فیض الهی حاصل می‌شود یا به‌واسطۀ عوامل طبیعی دیگر. واژۀ فیض الهی جهت‌گیری خاصی را به‌لحاظ پرهیز از انحصارنگری در اندیشۀ راغب نمایان می‌سازد. درصورتی‌که اخلاق، حاصل از فیض الهی و عوامل طبیعی باشد، خُلقیات انسان تغییر نخواهند کرد؛ اما در حالت دوم، ازآنجایی‌که خُلقیات انسان ریشه در عادت دارند و براساس تعلیم‌وتربیت حاصل می‌شوند، تغییرپذیر و اصلاح‌شدنی‌اند. راغب ازاین‌نظر، همسو با جهت‌گیری ارسطو، جالینوس، رواقیان و ابن‌مسکویه است. راغب عوامل دیگری را نیز در تحلیل نظر خود بیان می‌کند. فرایند پردازش‌های راغب از این موضوع، به‌همراه نقد دلیل‌های او در این جستار آمده است.