تعامل انسان و منابع آب در بخش کشاورزی ایران: یک شناخت نظری-تاریخی

تعامل انسان و منابع آب یکی از زیربناهای اصلی شکل‌گیری مناسبات اجتماعی واقتصادی در ایران می‌باشد و درک مفهومی سیر تحولات آن، نقش مهمی در شناخت علل چالش‌های کنونی منابع آب دارد. هدف تحقیق حاضر، شناخت و تحلیل تعامل انسان و منابع آب در بخش کشاورزی ایران با  یک رویکرد نظری-تاریخی است که به شیوه توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است. در این مطالعه، تلاش شده است تا نظریه‌های «شیوه تولید آسیایی»، «نهادهای اجتماعی» و «تغییرات اجتماعی (نظریه ابن‌خلدون و نظریه مارکس)» با یکدیگر تلفیق شوند تا فرآیند پیدایش و تحولات تعامل انسان و منابع آب ترسیم گردد. علاوه بر نظریه‌های مذکور، از داده‌های ثانویه و مطالعات پیشین به منظور تشریح تغییرات منابع آب در طول زمان استفاده شد. یافته‌ها نشان داد، محدودیت منابع آب زمنیه‌ساز شکل‌گیری شیوه تولید آسیایی (سازمان‌های کار گروهی و حکومت مرکزی) بوده است که مهم‌ترین خصیصه‌های نهادی آن، یعنی استبداد شرقی، قوم‌گرایی و پدرسالاری در یک چرخه تکرار شونده در طول تاریخ تقویت شده‌اند. تعامل انسان و منابع آب طی دو جهش اصلی یعنی جنبش مشروطه و اصلاحات ارضی دگرگون شد و تلاش بر این بود که نهادهای نوین (قوانین مبتنی بر حقوق و مدیریت مبتنی بر قوانین) جایگزین نهادهای سنتی (استبداد شرقی، قوم‌گرایی و پدرسالاری) شود. اما به نظر می‌رسد یک همزیستی گاه مسالمت‌آمیز و گاه قهرآمیز بین نهادهای سنتی و نوین شکل گرفته است. همچنین، تلاش برای نهادینه‌سازی و بازتنظیمی مکانیزم‌های تعامل انسان و منابع آب سبب یک بی‌نظمی نظم‌یافته شده است که سر منشاء مهمی برای بحران آب در ایران محسوب می‌گردد.

Humanwater resources interface in agriculture sector of Iran: A historicaltheoretical understanding

Humanwater resources interface is a fundamental core to form the socioeconomic structures and conceptual understanding of its evolution is important to investigate the causes of current challenges of water resources. Therefore, identifying and analyzing the humanwater resources interface in agriculture sector of Iran by using a theoreticalhistorical approach was the purpose of this research. Also a descriptiveanalytical method was employed to perform and write this paper. This study attempted to combine different theories such as “Asiatic Mode of Production (AMP)”, “social institutions”, “social changes (Ibn Khaldun theory and Marx theory)” in order to represent the formulation and evolution of humanwater resources interface. In addition, the secondary data and literature were applied to describe the water resources change over time. Due to limitation of water resources, the Asiatic Mode of Production (autocratic central government and group work organization) was formulated and its major institutional features (despotism, ethnicity, and patriarchy) were reproduced in a repeatable cycle during the history. Humanwater resources interface has been changed by two mutation steps (i.e. the constitutional movement and the land reform), and it was trying to transition from the traditional institutions (despotism, ethnicity, and patriarchy) to modern institutions (rightsbased legislation and lawbased administration). But it is seen that coexistence (sometimes peaceful coexistence and sometimes violent coexistence) was found between the traditional and modern institutions. Also, due to attempts to institutionalize and rearrange of humanwater resources interface mechanisms an organized chaos has established that it has been considered as the major reason of water crisis in Iran.