نقد آرای شاهنامه‌پژوهان در ارزیابی نگاه بیهقی به شاهنامه و طرح انگاره‌ای دیگر

بیهقی، دبیر نامدار دربار غزنوی، با فردوسی هم‌عصر بود. او در تاریخی که پس از 37 سال دبیری نوشت و در آن بسیاری از جزئیات رفتارها و اندیشه‌های درباریان غزنوی را آشکار کرد، هیچ نشانی از فردوسی و تعاملش با دربار محمود را به‌دست نمی‌دهد. از سوی دیگر او برای اثرگذاری بیشتر کلام بر خواننده، در تاریخش به شعرهای شاعران استناد می‌کند؛ اما در شواهد شعری او، یادی از شاهنامه نیست و باوجود سازگاری تام ابیاتی از شاهنامه با پایان‌بندی رویدادهای تاریخ بیهقی، از استناد به آن می‌پرهیزد. این موضوع در تحلیل‌های پژوهشگران با طرد فردوسی از دربار محمود مرتبط دانسته شده و گمانه‌زنی‌هایی را موجب شده که تکیۀ بیشتر آن تحلیل‌ها به‌شیوۀ برون‌متنی بر بازخوانی زندگی فردوسی (هرکسی از زاویه‌ای) متمرکز بوده و نگاه درون‌متنی بر شاهنامه را فروگذاشته‌اند. نقد و ارزیابی آن تحلیل‌ها نشان می‌دهد پژوهشگران خواست‌های درونی خود را بر تحلیل‌ها تحمیل کرده‌اند و همین هم ضعف بزرگ آن پژوهش‌ها را آشکار می‌کند. بررسی نگاه افسانه‌ستیزانه‌ای که ادیبان و نویسندگان زمانۀ بیهقی داشتند، نگاه تازه‌ای را پیش می‌کشد که نویسنده این جستار به‌شیوۀ توصیفی تحلیلی آن را موضوع پژوهش خود قرار داده و به این نتیجه دست یافته که بیهقی در منظومۀ فکری خود، ژانر افسانه را خِردآشوب و غیرجدی می‌پنداشته و شاهنامه را هم از این قاعده جدا نمی‌دانست؛ به همین دلیل یاد آن را در تاریخ خود فروگذاشته است.

A Meta-analysis of Shahnameh Scholars’ Studies on Beyhaqi’s Viewpoint of Shahnameh: A New Perspective

Beyhaqi, the renowned secretary of the Ghaznavid court, was a contemporary of Ferdowsi. In his historical account, The History of Beyhaqi (Tārīkhi Bayhaqī), written on the basis of thirtyseven years of being a court secretary, Beyhaqi revealed many details of the courtiers of the Ghaznavid era. However, he did not refer to Ferdowsi and his interactions with Mahmoud's court at all. Moreover, to enhance the persuasiveness of his words, Beyhaqi has quoted from many poets, yet no verse or stanza, though highly related to the historical events of The History of Beyhaqi, was cited from Ferdowsi. In studies on this matter, most of the researchers focused on extratextual analysis and related this to Ferdowsi rsquo;s life events and his rejection by Mahmoud court. Noteworthy, an intratextual analysis of Shahnameh has been mostly ignored. Studying and examining these studies has shown that most researchers have imposed their own preferences on the analyses, undermining the validity of their studies. The current paper, by employing an analytical and descriptive methodology, was aimed at studying the antimythical views of writers, contemporary to Beyhaqi. After analysis, it became apparent that mythical texts, in Beyhaqi rsquo;s view, were considered as irrational and unimportant and Shahnameh was no exception. Therefore, he refrained to quote from Ferdowsi in his book.