کارکرد جبر در گفتمان فکری حافظ (تحلیلی مبتنی بر نظریۀ لاکلو و موف)

اندیشمندان موضوع جبر در شعر حافظ را بسیار مورد بررسی قرار داده و آرای مختلفی را در این زمینه مطرح کرده‌اند. برخی این اصطلاح را، مانند بسیاری از اصطلاحات موجود در شعر او، وسیله‌‌ای برای آفرینش ادبی پنداشته‌‌اند؛ بعضی آن را ابزاری برای توجیه گفتارهای رندانه تلقی کرده‌اند؛ بسیاری دیگر نیز آن را معلول جبرگرا بودن حافظ دانسته اند. با توجه به شیوۀ آفرینش ادبی، جهان‌‌بینی و روح حاکم بر شعر حافظ که نشان از نوعی آزاد‌‌اندیشی دارد و همچنین تناقضی که میان اصلاح‌‌طلبی و باور به جبر حاکم است، اگرچه قائل شدن به دو مورد نخست به‌خصوص استفاده از این اصطلاحات برای آفرینش ادبی صحیح به‌نظر می‌رسد، برقراری رابطه میان جبر‌‌گرایی و جهان‌‌بینی حافظ بسیار دشوار است. یکی از شیوه‌‌هایی که می‌‌تواند ضمن به‌رسمیت شناختن تفاوت برداشت‌‌ها، از گزاره‌‌های جبرگرایانه فهمی نزدیک به جهان‌‌بینی حافظ ارائه دهد، خودداری از مبنا قرار دادن مفاهیم برآمده از ظاهر تک‌‌بیت‌‌ها و سعی در به‌دست آوردن فهمی عمیق‌‌تر از شعر حافظ براساس روشی علمی است. از این رو در مقاله حاضر سعی شده ‌‌است با استفاده از رویکرد ارنستو لاکلو و شانتال موف، لایه‌‌های زیرین گزاره‌‌های جبرگرایانۀ شعر حافظ بررسی شود و طبق پیش‌‌فرض‌‌های تحلیل انتقادی گفتمان، مبنی بر غیرشفاف بودن زبان در انتقال مفاهیم و تاثیر زبان در فهم واقعیت‌‌ها، نشان داده شود که هدف غایی حافظ از به‌کار بردن مفاهیم جبرگرایانه، نه بیان باور به جبر، بلکه ایجاد فضای لازم برای بسط ایدئولوژی گفتمان رندی و سست کردن هژمونی گفتمان زاهدانه‌‌ است که از قرن‌‌ها قبل، بر فضای فرهنگی ایران تسلط داشته است.

Investigating Determinism in Hafiz Poetry: Applying Laclau and Mouffe's Theory

The concept of determinism has been studied in Hafiz poetry by many scholars. Some considered determinism, like many other concepts, as a means for literary creation, some viewed it as a justification for astute utterances, while others regarded it as the outcome of Hafiz rsquo; own deterministic views. Though the first two accounts seem accurate, the third one seems imprecise. His literary creation style and worldview, indicative of his free will and openmindedness, which was manifested in his poems, coupled with the inherent paradox between determinism and reformism, makes it hard to presuppose a relation between determinism and Hafiz rsquo; worldview.By employing an academic and methodological approach, while recognizing different interpretations, one can gain an understanding, which is closely related to Hafiz rsquo; worldview, of deterministic propositions in his poetry. Following this approach, one should refrain from forming arguments on the basis of single verses. Therefore, the current paper has attempted to analyze deterministic propositions in Hafiz poems by applying Ernesto Laclau and Chantal Mouffe theory. Moreover, based on CDA rsquo;s presuppositions, language plays a major role in forming understandings and its means is not always clear. Hence, the paper was aimed at indicating that Hafiz rsquo; use of deterministic propositions can be interpreted not as an indication of his worldview but as a method and medium to expand the discourse of astuteness and, at the same time, to undermine the hegemony of ascetic discourse, which had dominated the cultural atmosphere of Iran for centuries.