حرکت استعاری خیامیت؛ تبیین چرخش گفتمانی از «ترکیب طبایع تا ترکیب پیاله»

خیامیت به مثابۀ یک گفتمان به‌تدریج در طول سه قرن (از قرن هفتم تا نهم هجری) شکل گرفته و با نقاط عطف تاریخی و اقلیمی علامت گذاری و در ساختی دیالوگی و دیالکتیکی برساخته شده است. واکنش شدید شریعت مداران به شیوۀ استدلال، پرسش و نوع استعارات رباعی مشهور »ترکیب طبایع « بیانگر این است که خیامیت با پرسش های فلسفی در دورۀ هژمونیک شدن گفتمان شریعت مدار آغاز شده است. شکل گیری رباعی »ترکیب پیاله « به‌دنبال رباعی »ترکیب طبایع « (جانشین سازی کوزه/ پیاله با طبایع/ بدن و چرخ کوزه گری با چرخ و فلک) حاکی از حرکتی استعاری است که می خواهد پرسش‌های فلسفی کلامی را به مقولات زیبایی شناختی تبدیل کند. با شکل گیری این استعارۀ بنیادی، در طول چند قرن رباعیات بسیاری ساخته می شود. با این نگاه، می توان مسئلۀ »رباعیات سرگردان « و جست وجوی »رباعیات اصیل « را که مباحثی مستحدث و برخاسته از ایدئولوژی‌های معاصر و زادۀ ذهن انسان مدرن اند، به گونه ای دیگر تحلیل کرد. درواقع رباعیات سرگردان، به مثابۀ مکانیسمی دفاعی، با چشم پوشی از مولف اثر، به مولف گفتمانی روی می آورد و رباعیات سرگردان از بازی دال های دو گفتمان رقیب خبر می دهد. در این نوشتار، با ردیابی سفرِ جفت‌رباعی »ترکیب طبایع « و »ترکیب پیاله « به مثابۀ حرکتی استعاری و گزارش مواجهۀ چهار گروهِ شریعت مداران و کلامیان، مورخان، شاعران، و تدوین‌کنند‌گان و مجموعه‌سازان رباعیات خیام با این جفت‌رباعی، تلاش می‌شود گسست ها و تحولات سه قرن خیامیت نشان داده شود. آنچه که بر رباعیات خیامی در طول چند قرن افزوده شده است، درواقع از الگوی بازی حاشیه و متن پیروی می‌کند. تاریخ خیامیت تاریخ مواجهۀ تخیل جمعی با استعاره هایی است که پرسش های متناقض را تولید می کنند. خیامیت با انباشت تفسیرها، جوابیه ها، نظیره سازی ها، تکثیر سلولیِ استعاره ها و تولید استعاره ها علیه استعاره های دیگر ساخته شده است. اگرچه می توان با جست‌وجوی درزمانی استعاره های گفتمان خیامیت به پرسش های خیامی نزدیک شد، رابطۀ عمر خیام با رباعیات نه رابطۀ مولف با اثر، بلکه رابطۀ شخصیت مفهومی با گفتمان است.