برساخت گفتمانیِ پی‌رنگ در گزارش‌های تذکره‌ای عرفانی: روایت‌های حلاج

گزارش های تذکره ای شکلی از روایت پردازی عرفانی است که با قصد مشروعیت بخشی یا مشروعیت زدایی، سوژه ها را فرامی خواند و واقعیت یا واقعیت هایی را به نفع یا علیه آن ها سامان می دهد. درک بهتر این واقعیت های برساخته نیازمند تبیین شیوه های پی رنگ سازیِ گزارش های مذکور از منظر گفتمانی است. در این نوشتار، برساخت گفتمانی پی رنگ درباب حلاج به مثابۀ نمونه ای شاخص در دو سطح مشروعیت بخشی و مشروعیت زدایی در گزارش تذکره ای پانزده کتاب عرفانی طبقه بندی و تحلیل شده است. برای دلالت یابی و تفسیر در سطح مشروعیت بخشی به برخی از مفاهیم ماکس وبر و تئو ون لیوون و در سطح مشروعیت زدایی به بعضی از سخنان فوکو و مری داگلاس استناد شده است. نتیجه نشان می دهد که دسته ای با گرایش عاشقانه قلندری سعی کرده اند تا با انتساب اَشکالی از اقتدار به همراه ارزیابی اخلاقی مثبت و اسطوره سازی، به حلاج مشروعیت ببخشند. دسته ای دیگر با تمایلات زهدانه شریعت محور و ذکر نمونه هایی از نظم شکنی دینی شرعی و فرهنگی عرفی منتسب به حلاج یا بازنمایی مبتنی بر حذف و پوشیده گویی، در خدمت گفتمان طرد و مشروعیت زدایی از وی قرار گرفته اند. دسته ای هم در مقامی بینابین، بااینکه اغلب از حلاج دفاع کرده اند، در مواردی هم برخی از ابعاد منفی زندگی اش را بدون دفاع از او بازگفته اند. با نگاهی به موضع گیری های مذکور می توان چنین پنداشت که نوع این نگرش ها مبتنی بر جهان معرفتی ایدئولوژیک گزارش نویسان بوده است. از طرف دیگر، ضمن غلبه گفتمان قبول بر گفتمان طرد درباب حلاج، طرد مذکور بنابه جهت و شدت موضع گیری ها به معنای مصطحِ طرد نیست.