فناوری ویرایش ژن کریسپر کَس 9 از منظر حقوق مالکیت فکری و ایمنی زیستی

در چند سال اخیر، فناوری های کم هزینه و مفید ویرایش ژن مانند کریسپر کَس 9 (crisprcas- 9) و ngago توانستند در حوزه زیست فناوری تحولات خارق العاده ای را ایجاد کنند. موجود زنده ویراسته ژنتیکی، درمان اختلالات ژنتیکی و بیماری هایی چون ایدز و ویرایش سلول های انسان تنها بخشی از کاربردهای شگفت انگیز این فناوری ها هستند، لیکن بهره برداری از دستاورد فناوری های مذکور در خارج از محیط آزمایشگاهی و پژوهشی و دریافت حقوق انحصاری برای فرآورده ها یا روش استفاده از آن ها در سلول موجودات زنده، قابلیت به چالش کشاندن مبانی و قواعد ایمنی زیستی از یکسو و شروط نظام اختراعات را نیز از سوی دیگر دارا می باشد. هدف از نگارش مقاله حاضر، بررسی این دو بُعد بسیار مهم کریسپر کَس 9 با تکیه بر مطالعات تطبیقی و تحلیلی اسناد بین المللی، رویه مراجع ذی صلاح در اتحادیه اروپا، آمریکا و قوانین موضوعه ایران است. در بخش اول، از منظر ایمنی زیستی مترصد پاسخ به این پرسش هستیم که آیا فرآورده های حاصل از ویرایش کریسپر کَس 9، تراریخته (gmo) محسوب می شوند؟ به عبارت دیگر آیا »موجود زنده ویراسته ژنتیکی « همان »موجود زنده تغییر شکل یافته ژنتیکی/ تراریخته « می باشد؟ پاسخ به این سوال می تواند متناسب با رویکردهای فنی حقوقی ذی ربط متخذه تبیین گر قابلیت/ عدم قابلیت اعمال مقررات ایمنی زیستی حاکم بر فرآورده های تراریخته بر فرآورده های حاصل از کریسپر کَس 9 باشد. در بخش دوم، از بُعد مالکیت فکری به مهم ترین چالش های فراروی ثبت اختراع فناوری کرسپر کَس 9، یعنی احراز شرط گام ابتکاری،کفایت افشا و اخلاق حسنه و نظم عمومی می پردازیم. در نهایت با عنایت به بررسی و مطالعات تطبیقی انجام یافته در دو بخش یادشده، چنین نتیجه گیری می شود که عدم لحاظ مفهوم و ماهیت فنی متمایز دو فناوری »ویرایش ژن « و »تراریختگی « و تلاش صرف جهت انطباق شکلی و یا لغوی هر دو اصطلاح به ویژه از طریق پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا و عدم لحاظ شروط رسمی تفسیر معاهدات مندرج در پاراگراف دوم ماده 31 کنوانسیون وین 1969 نتیجه مطلوبی را دربر نخواهد داشت. مضافاً بر این، حمایت از هر اختراعی تحت نظام ثبت اختراع نیازمند تطبیق توامان ماهیت فنی و حقوقی آن اختراع با شروط حمایتی این نظام می باشد و فناوری کریسپر کَس 9 نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست، لذا آنچه که به طریق اولی می تواند به توسعه و تسریع ضابطه مندی صحیح از منظر ایمنی زیستی از یکسو و حمایت حقوقی موثر از این فناوری از سوی دیگر بیانجامد، توسعه دکترین است.