مفهوم آموزش و تاثیر آن در معماری مسجد مدرسه‌های دوره قاجار

پیشینه و اهداف: آموزش از مسائل مهم موجود در هر جامعه است و نقش تعیین کننده ای در ارتقای سطح دانش افراد و رشد فرهنگ آن جامعه دارد. در زمان های گذشته وظیفه و مسئولیّت مدارس، بیش تر آموزش های دینی بود. مدارس به منزله یکی از ارکان اصلی سازمان های شهری به وسیلۀ قشر های مختلفی هم چون علماء و مدرسان، سلاطین و ثروتمندان و ... ساخته می شد و علاوه بر کارکرد آموزشی مذهبی در بسیاری از اوقات نقش سیاسی اجتماعی نیز بر عهده می گرفت. مدرسه طرحی برای پاسخ به نیازهای جامعۀ اسلامی است. «مدرسه بنایی سفارشی بود که به منظور خدمت به نهادی ایجاد شد که خود نوعی نوآوری در عرصه آموزش به شمار می آمد. به علاوه، مدرسه عبارت بود از ایجاد نوعی تمدن ریشه دار که دستاوردهای جدیدی را برای جامعه در پی داشت. در گذشته هسته مرکزی آموزش دانش اسلامی در مساجد بود، چون نخستین مکانی که در سده های نخستین اسلامی به منظور آموزش مورد استفاده قرار می گرفت؛ مسجد بود. از همین رو مسجد از دیرباز تاکنون در کنار کارکرد عبادت، مکان گردهم آیی مسلمانان و کسب علم بوده است. این تحقیق به پیدایش مراکز آموزشی مذهبی که همان مسجدمدرسه ها هستند، می پردازد و چون عمدۀ این مراکز در زمان قاجاریه ساخته شده اند، جمعیتّ آماری را مسجد مدرسه های این دوره تشکیل داده است.   این مقاله در نظر دارد تا با بررسی مدارس دوره قاجار و ویژگی های آن به آزمون کیفیتّ آموزش در این مدارس بپردازد. روش ها: روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش تفسیریتاریخی است و تحلیل های مربوط به بناها با روش استدلال منطقی صورت گرفته است. در جمع آوری اطلاعات از اسناد و متون تاریخی، منابع کتابخانه ای استفاده شده است. در این مقاله به منظور بررسی مفهوم آموزش، سه مورد از مسجدمدرسه های دوره قاجار به روش نمونه گیری هدف مند انتخاب شده اند. یافته‌ها:  نتایج نشان می دهد اولاً مفهوم آموزش و شیوه های آموزشی در طول دوره قاجار، تغییراتی داشته است. ثانیا این تغییرات در مفهوم آموزش باعث به ایجاد تنوع فرمی و شکلی و تغییرات در کالبد و معماری مدارس شده است؛ این نکته در پلان بنا، عملکرد داخلی بنا از جمله تغییر در دستگاه ورودی، حیاط مدارس، تعداد و کیفیت حجره ها مشهود است. نتیجه‌گیری: مفهوم آموزش در دوره ی قاجار رویکرد همگانی تر نسبت به ادوار گذشته به خود گرفت و از انحصار اشراف و نجیب زادگان خارج شد. این امر علاوه بر اینکه باعث گسترش و پیشرفت مدارس از لحاظ مقیاس و تعداد گردید؛ باعث شد تا فضاهای اقامتی و حجره با تعداد و کیفیت بالاتر در مدارس قاجار شکل گیرند. در دوره سنتی، مدارس دارای معماری کاملا سنتی است. مدرسه سردار، سپهسالار و آقابزرگ از نمونه‌های این دوره اند. الگوی این مدارس شامل یک حیاط مرکزی با تعدادی حجره اطراف آن است و ساختار آموزشی اقامتی دارد. رویکرد عمومی در مدارس قاجار، باعث شد تا این مدارس نقشی اساسی در فعالیت های اجتماعی داشته باشند و حتی برخی مراسم مذهبی و نمازهای جماعت برای عموم مردم در آنجا شکل گیرند. همین امر باعث تغییر در سیستم ورودی و ایجاد ورودی های جداگانه برای طلاب و مردم عادی گردید.  حیاط در معماری مدارس قاجار از اهمیت ویژه ای برخوردار است. حیاط مدرسه فضایی روح افزا، چشم نواز و آرامش بخش را با استفاده از گیاهان، درختان و حوض آب برای طلاب فراهم می آورد. این حیاط ها در برخی مواقع حتی محل مباحثه و تدریس نیز بوده اند.

Concept of education and its effects on architecture of mosqueschools in qajars era

Background and Objective:Education is one of the most important issues in any society and has a decisive role in promoting the level of knowledge of individuals and the growth of culture in that society. In the past, the duty and responsibility of schools was mostly religious education. Schools were built as one of the main pillars of urban organizations by various strata, such as scholars and teachers, kings and the rich, and in addition to their religious educational function, they often played a sociopolitical role. Took over. The school is a project to meet the needs of the Islamic community. The school was a custom building created to serve an institution that was itself an innovation in education. In addition, the school was the creation of a kind of entrenched civilization that brought new achievements to society. In the past, the core of the islamic education was in the mosques; because the first places which were used in the early islamic centuries for education were the mosques. Accordingly, the mosque have historically functioned as places of muslims gatherings and acquiring knowledge.The present study investigates development of the religioneducational centers, i.e. the schoolmosques; and since majority of these centers were built in Qajars Era. Methods: the statistical population of the study consists of the schoolmosques built in this period. The verify used in this research is historical commentary and the analysis of the buildings is done with the logical reasoning method. Historical documents and literature library resources have been used to collect information. In this paper, three of the schoolmosques of Qajar Dynasty have been selected through purposeful samplivg in order to study the concept of education. Findings:The concept of education and educational methods have changed during Qajar Era; and these changes in the concept of education have led to diversity of forms and changes in architecture of the schools. These changes are evident in plan, internal functions of the building, including changes made to the entrance system, courtyard, and number and quality of the dorms. Conclusion: The concept of education in the Qajar period took a more general approach than in previous eras and was freed from the monopoly of the aristocracy and nobles. This not only led to the expansion and development of schools in terms of scale and number; but also caused the formation of living spaces and rooms with higher number and quality in Qajar schools. In the traditional period, schools have a completely traditional architecture. Sardar, Sepahsalar and Aghabzorg schools are examples of this period. The model of these schools includes a central courtyard with a number of rooms around it that has an educationalresidential structure. The general approach in Qajar schools caused these schools to play an essential role in social activities, and even some religious ceremonies and prayers for the general public were formed there. This led to a change in the entry system and the creation of separate entrances for students and ordinary people. The courtyard is of special importance in the architecture of Qajar schools. The school yard provides a refreshing, eyecatching and relaxing space for students using plants, trees and a pool of water. These courtyards have sometimes even been the subject of debate and teaching.   ===================================================================================== COPYRIGHTS  ©2019 The author(s). This is an open access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution (CC BY 4.0), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, as long as the original authors and source are cited. No permission is required from the authors or the publishers.  =====================================================================================