مقایسه تطبیقی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی در مسجد-مدرسه‌های دوره‌ تیموری و صفوی

پیشینه و اهداف: مسجد مدرسه ها از مراکز اجتماعی، سیاسی و مذهبی مردم مسلمان بوده است که در سرزمین‌های اسلامی به‌عنوان پناهگاهی برای زندگی پرآشوب شهری به‌شمار می آید. حکومت های مذهبی در ایران به منظور آموزش امور دینی در فضایی مذهبی، به کمک زمینه فراهم شده به وسیله مسجدآرامگاه ها و مسجدخانقاه ها، دست به ساخت کالبدی جدید به نام مسجدمدرسه زدند که با وجود مطالعات موجود در مورد کالبد و خصوصیات کالبدی آن ها، به نظر می رسد ظاهر مسجد مدرسه‌ها هنوز برای معماری معاصر ایران آموزه های بسیاری دارد. اینکه دو فضای آموزشی (مدرسه) و نیایشی (مسجد) در دو دوره تیموری و صفوی چگونه با یکدیگر ارتباط داشته اند و مسجد مدرسه چه ویژگی هایی دارد که از دیگر گونه های ترکیبی متمایز می شود، به‌طور مشخص شناخته شده نیست. این تحقیق به شناخت چگونگی پیوند مراکز آموزشی نیایشی که همان مسجد مدرسه ها هستند می پردازد. چگونگی ارتباط میان دو فضای آموزشی و نیایشی در دوره های تیموری و صفوی، و ویژگی های متمایز مسجد مدرسه ها در مقایسه با دیگر گونه های ترکیبی، هدف این مقاله است. روش‌ها‌: روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش تفسیری تاریخی و پژوهش نمونه موردی است و تحلیل های مربوط به بناها با روش استدلال منطقی صورت گرفته است که در این راستا ابتدا به بحث فضاهای آموزشی و نیایشی در هر دوره به صورت جداگانه پرداخته شد و بعد تاثیر این فضاها در فرم کلی مسجد مدرسه های مورد بحث و همچنین چگونگی ارتباط بخش های مختلف آن ها با یکدیگر تحلیل و بررسی شدند. یافته‌ها: به‌منظور بررسی تطبیقی رابطه میان مسجد مدرسه های دو دوره صفوی و تیموری، هفت مورد از مسجد مدرسه‌های این دو دوره به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. در رابطه با چگونگی ارتباط فضاهای آموزشی و نیایشی، دو دسته بندی کلی جهت گونه‌شناسی معرفی گردید. در این گونه بندی ها، مسجد مدرسه‌ها از نظر سلسله مراتب و جایگیری و ترکیب فضاهای آموزشی و نیایشی تفکیک شدند و معیار هایی جهت نحوه رشد آموزش و پرورش به صورت همزمان، تمرکز بر آموزش، ارتقاء تعاملات اجتماعی طلاب و ... معرفی و در نهایت به‌صورت اصول طراحی مراکز آموزشیمذهبی تدوین و تبیین شد. اصولی همچون، رشد همه جانبه در ابعاد مختلف، اهمیت مباحثه، ارتقاء تعاملات اجتماعی، تذکردهی به معنویات و دیگر سیاست ها، اهمیت توجه به این مسائل در مسجد مدرسه ها را مشخص می کند. نتیجه‌گیری:  عمده ترین دگرگونی ها در مدارس دوره صفوی، پاسخ به تامین فضاهای اقامتی، آموزشی و نیایشی مطلوب تر برای طلاب بوده است. گاهی مدارس دارای دو ورودی جداگانه جهت دسترسی به فضاهای آموزشی و عبادتی هستند. در دوره تیموری این دو بخش کاملاً در همجواری یکدیگر می باشند. مدارس غیاثیه و دودر مشهد از دوره تیموری و مدارس چهارباغ و حکیم اصفهان از دوره صفوی گواهی بر این مساله هستند. در مورد اصول حاکم بر مسجد مدرسه ها نیز به‌عنوان مثال می توان به معیار رعایت حریم شخصی طلاب که باعث ایجاد سلسله مراتب فضایی و رعایت نظم در مسجد مدرسه می شود، اشاره داشت. همچنین اهمیت مباحثه و توجه به حیاط مرکزی همچنین باعث در نظر گرفتن فضای باز و نیمه خصوصی مانند ایوانچه، و همچنین توجه به حضور عناصر طبیعی جهت تمرکز ذهن برای تفکر و رشد آموزشی می شود. این اصول باعث نظم‌دهی و کمک به تمرکز به امر آموزش در جوار نیایش درمسجد مدرسه ها می شود.

Comparative study between the educational and worship areas in the mosque-schools during Timurid and Safavid era

Background and Objectives: The mosque schools were the social, political, and religious centers considered as a refuge for the turbulent urban life in the Islamic countries. To teach religious affairs in a religious environment, the theocratic regimes in Iran began to construct a new building called the mosqueschool while benefitting from the background provided by the mosqueshrines and the mosque monastaries. Despite the available studies conducted on the formation of these buildings and their physical features; it seems that the appearance of these mosqueschools still has many lessons for the contemporary architecture of Iran. It is not clearly known how the two educational (school) and worshipping areas (mosque) have been linked with each other in the two eras of Timurid and Safavid and what features distinguish mosqueschools from other combined forms of buildings. This research identifies the relationship between the educational and worshipping centers, which are in fact the socalled mosqueschools. The purpose of this article is to find out the relationship between the two educational and worshipping areas in the Timurid and Safavid Eras and the distinctive features of mosqueschools, as compared to the other combined forms. Methods: The present study used interpretivehistorical and case study research methodology; and the analyses of the buildings are done by the method of logical reasoning. In this case, first, the two educational and worshipping areas in each era were considered separetly. Then the influence of these areas on the general form of the aforementioned mosqueschools and also the way their different parts are related to each other were analyzed. Findings: To make a comparative study on the relationship between the mosqueschools of the Safavid and Timurid Eras, seven cases of mosqueschools from these two eras were selected, using a purposeful sampling method. Regarding the relationship between the educational and worshipping areas, two general categories were introduced for typology. In these typologies, the mosqueschools were divided in terms of hierarchy, location, and the combination of the educational and worshipping areas. Moreover, the criteria for the simultaneous development of education and training, focusing on education, promoting the social interactions of the students in the mosqus and so on were introduced and, finally, these criteria were compiled and explained in terms of design principles of educationalreligious centers. Principles, such as comprehensive development in various aspects, the importance of discussion, the improvement of social interactions, mentioning spiritual issues and other policies show the importance of these matters in the mosqueschools. Conclusion: The major changes in the Safavid schools provided more suitable residential, educational and worshipping areas for students. Sometimes schools had two separate entrances to access educational and worshipping areas. During the Timurid Era, these two sections were completely close to each other. Ghiasieh and Dodar schools from the Timurid Era and Chaharbagh and Hakim schools from the Safavid Era are the proofs of this fact. With respect to the principles ruling over the in mosqueschools, for instance, respecting the privacy of the students which, in turn, leads to creating spatial hierarchies and observing order in the mosqueschools can be pointed out. Moreover, the importance of discussion and paying attention to the central courtyard could also lead considering open and semiopen spaces like porticos and also paying attention to natural elements in order to focus the mind on thinking and educational development. These principles lead to the organization and helped to focus on education along with worshipping in the school mosques.