واکاوی مفهومی فرانظریه‌پردازی با تاکید بر چالش‌ها و الزامات آن در جامعه‌شناسی ایران

مقاله حاضر می‌کوشد، چشم‌اندازهای فرانظریه‌پردازی را ایضاح و اهمیت مطالعات فرانظری و پارادایم‌شناسی را در کارآمدتر ساختن نطریه‌های جامعه‌شناسی در بستر جامعه ایرانی تحلیل نماید. پرسش اصلی مقاله این است که عوامل پراکندگی و جمع ناپذیری نظریه‌های جامعه‌شناسی کدام‌اند و چگونه می‌توان آنها را مرتفع نمود؟ «توجه به تاثیرات حاصل از عوامل فرهنگی، اجتماعی، روان‌شناختی و فکری در تکوین آراء جامعه‌شناختی»، «نقد مقومات بنیادین سازنده نظریه‌های جامعه‌شناسی» و «تعمیق گفتمان فرانظریه‌پردازی» از اهم محورهای اساسی در پاسخ نظری به سوال مذکور است. به استناد یافته‌های مقاله، در جریان اصلی جامعه‌شناسی حد یقف فرانظریه‌پردازی غالباً محدود به مرزهای «عقل خودبنیاد» و تعینات آن در زیست جهان مدرن می‌باشد؛ به‌طور متقابل، در فرانظریه‌پردازی مبتنی بر هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسیِ برخاسته از متافیزیک توحیدی، متعاقب تعاریفِ «عقلی و وحیانی» از علم، مضیقه‌های نظری حاصل از تلقی سکولار از جامعه، انسان و معرفت، برطرف و زمینه مناسب برای گذار از تشتت‌های فعلی در نظریه‌های جامعه‌شناسی و رسیدن به وحدت نظری در سطح مفروضات بنیادین سازنده نظریه‌ها تامین می‌گردد.

A Conceptual Review of Metatheorization with Emphasis on Its Challenges and Requirements in Sociology of Iran

The present paper is an attempt to shed light on metatheorization perspectives and significance of metatheoretical and paradigm studies in order to analyze sociological theories for their more effectiveness in the context of Iranian society. The main question of this study is: what are the factors behind disarray and irreconcilability of sociological theories and how can be they alleviated? The following pivots were taken into consideration in providing answers to the above question: “attention to impacts of cultural, social, psychological and intellectual factors in formation of sociological ideas”, “criticism of fundamental strengthening factors constituting sociological theories” and “deepening of metatheorization discourse”. On the basis of the findings of this paper, the limits of metatheorization are often the borders of “autonomous reason” and its embodiments in the modern worldlife in contrast, in metatheorization based on ontology, anthropology and epistemology founded on monotheistic metaphysics, following the “rational and revelational” definitions of science, the theoretical bottlenecks, stemming from secular approach to society, man and knowledge, are removed and the grounds are prepared for transition from the current disarrays in sociological theories to theoretical unity on the level of fundamental presuppositions constituting the theory.