تصحیح و شرح بیتی از دیوان حافظ بر اساس مستندات متنی و شگردهای بلاغی حیلت، حالت یا طاقت؟

در این بیت از حافظ:کوه  اندوه  فراقت  به  چه  حالت  بکشد    حافظ خسته که از ناله تنش چون نالی‌ ست ضبط‌ های «حالت/ حیلت/ طاقت»، محل بحث میان مصححان دیوان اوست. انتخاب هریک از این سه وجه، ازنظر قاموسی بی‌اشکال است؛ اما بی‌تردید از این میان، تنها یکی حافظانه‌تر است. «حیلت» افزون بر معنای شناخته‌اش که مرادف با «چاره و تدبیر» است، در جنب کلمه‌ی «خسته» (= بیمار) ایهامی به‌معنای متداول آن در گذشته، یعنی طب نیز دارد. همچنین مجاورت کلمات «کوه» و «کشیدن» (= جرّ) و ایهام آن به «علم‌الحیل و علم جرّ اثقال» ترجیح این ضبط را بر دو ضبط دیگر تقویت می‌کند. بااین‌همه دو ضبط دیگر، یعنی «به چه طاقت» و «به چه حالت» نیز به‌کلی بی‌وجه نیستند و مستندات متنی که حافظ از آن‌ها متاثر بوده، می‌تواند دلیلی برای مقبولیت نسبی ضبط «طاقت» باشد. ضبط «به چه حالت» نیز ازمنظر جناس و ایهام کتابتی نکته‌ای دارد که کمتر موردتوجه شارحان حافظ و بلاغیون بوده است. این نوع از ایهام و جناس مبتنی بر آیین کتابت نسخ و ایهامات حاصل از شیوه‌ی کتابت بوده است که نویسندگان و گویندگان گذشته، دست‌کم در دوره‌ای خاص، بدان توجه کامل داشته‌اند. این مقاله در پی آن است که ضمن بررسی دلایل مقبولیت نسبی دو ضبط اخیر، رجحان ضبط «حیلت» را با دلایل متنی و بلاغی به‌عنوان ضبط مختار حافظ بررسی کند.

editing of and commentary on a verse of divan-e hafez based on intertextuality and rhetorics

in this verse of hafez:kooh-e andooh-e feraaghat be che hilat bekeshadhafez-e khaste ke az naale tanash chon naalistthere are three recordings: “hilat/ haalat/ taaghat” and there is disagreement among the editors of divan-e hafez over those records. choosing any of these three recordings is valid from the lexical point of view, but only one of them is according the hafez final edition. “hilat” in addition to its common known meaning, which is synonymous with “means”, refer to another meaning: “medicine”. furthermore what strengthens “hilat” status is its relation to ancient mechanical engineering term. the word “bekeshad” in this verse strengthens this hypothesis, which due to translation, corresponds to the part of “jarr” in the “ilm jarr al-athqāl”. in the scientific tradition of the islamic middle ages, the “ilm al-hiayl (=the science of devices)”, covers the whole tradition of islamic practical mechanics, in contrast to theoretical mechanics represented by the “ilm al-athqāl / jarr al-ithaqāl (=the science of weights)”.however, the other two recordings: “haalat” and “taaghat” are not completely unreasonable; the texts that hafez was influenced by, can be a reason for the relative acceptability of the recording of “taaghat”. from the homonym and amphiboly point of view “haalat” has a special meaning, which has been less noticed by divan-e hafez commentators and editors; this figures of speech are based on the manuscript’s styles of writing, which the writers and poets of the past - at least in a certain period - paid full attention to. this article seeks to examine the reasons for the relative acceptability of the two other recordings, and examine the preference of the “hailat” from textual and rhetorical point of view as a final recording of hafez.