روایت دینی از ادبیات در تقابل با ماتریالیسم (با تکیه بر آرای مرتضی مطهری)

ماتریالیسم در معنای هگلی- مارکسی آن، از بدو مطرح شدن در ایران واکنش‌های بی‌سابقه‌ای به‌ویژه در میان روحانیت برانگیخت. مرتضی مطهری ازجمله نخستین افرادی بود که با درک اهمیت و حساسیت این مفهوم و تبعات ناشی از آن در فضای فکری جامعه، ضرورت مسلّم توجه بدان را دریافت، به‌نحوی‌که توانست در تقابل و جبهه‌گیری در برابر آن،‌ بخشی از جامعه و به‌خصوص روحانیت را به اجماع نسبی برساند. اینکه در این کارزار، نقش و عملکرد میراث ادبیات فارسی به چه نحو و با چه کیفیتی بوده ‌است، پرسش اصلی و مهم پژوهش حاضر است. برای رسیدن به پاسخ این پرسش، مجموعه آثار مرتضی مطهری را از این منظر خاص، موردتحلیل و بررسی محتوایی قرار داده‌ایم. نتایج حاصل از دریافت و تشریح این آثار نشان می‌دهد که ادبیات در کارزار الهیات و ماتریالیسم یا جهان‌بینی توحیدی و جهان‌بینی مادی، به‌مثابه‌ی ابزاری کارآمد و موثر، ایفای نقش کرده‌ است. حافظ شیرازی، مولاناجلال‌الدین بلخی، حکیم خیام نیشابوری و سعدی شیرازی ازجمله برجسته‌ترین چهره‌های ادب فارسی و فرهنگ ایرانی هستند که در این نزاع تعیین‌کننده یعنی تقابل میان جهان‌بینی توحیدی و جهان‌بینی مادی فراخوانده ‌شده‌ و هریک نقش مشخصی را ایفا کرده‌اند. بر این اساس مطهری خوانشی غیرمادی را از شعر و اندیشه‌ی حافظ ارائه داده و درحقیقت این خوانش عکس‌‌العملی در برابر مفسّران ماتریالیست با محوریت احمد شاملو بوده ‌است. ازطرفی در آثار مطهری، شعر و اندیشه‌ی مولانا و سعدی نیز درجهت بسط و تقویت ایده‌‌ی الهی یا جهان‌بینی توحیدی، به‌منظور تضعیف هرچه بیشتر گفتمان‌های ماتریالیستی به کار رفته است. درنهایت مطهری خیام نیشابوری را در یک فرمول ماتریالیستی می‌نهد و از رهگذر شعر و اندیشه‌ی او، تقابل با ماتریالیسم را دنبال می‌کند. حاصل جمع این آرا،‌ بخشی از عملکرد ادبیات فارسی در مناسبات اجتماعی و سیاسی معاصر را نمایان می‌‌کند. 

religious narrative of literature in contrast with materialism (relying on the opinions of morteza motahhari)

introduction materialism, in its hegelian-marxist sense, provoked unprecedented reactions specifically among the clergies since its inception in iran. morteza motahhari was one of the first people who understood the importance and sensitivity of this concept and its consequences in the intellectual condition of the society as well as the indisputable necessity of paying attention to it. therefore, he could bring a part of society, especially the clergies, to an approximate consensus in its confrontation against it.