بازتاب نگاه استدلالی درمخزن الاسرار و خسرو و شیرین حکیم نظامی گنجه‌ای

استدلالی از موارد با ارزش علمی است که در تمام زمینه‌های دانش بشری از قبیل مباحث فلسفی، حکمی، اخلاقی، شرعی، تعلیمی و ... به کار می‌رود. این نوع نگاه ریشه در مباحث افلاطون و ارسطو درباره‌ی کارکرد هنر و شعر دارد. در این میان، برداشت شاعران فارسی‌گو از جمله نظامی که بین شعر و حکمت و دانایی قائل به همپوشانی معنایی بودند، با دیدگاه ارسطو قرابت بیشتری دارد. زیرا او برخلاف افلاطون که شعر را محصول «جذبه و بی‌خبری» شاعر می‌دانست و «الهام» شاعرانه را به شکلی از جنون مرتبط می‌کرد، معتقد است شاعر که از نوعی آگاهی برتر برخوردار است، می‌تواند با تقلید از «واقعیت آرمانی» به تطهیر و تزکیه روح آدمی یاری رساند. بنابراین کار شاعر ریشه در نوعی منطق و خرد دارد که هر نوع نگاه استدلالی را پوشش می‌د‌هد. نظامی که بر علوم عصر خود نظیر: منطق، فلسفه،کلام، پزشکی و نجوم آگاهی داشته، همواره نتایج کاربرد حکمت و خرد را ارج نهاده است. نگاه منطقی نظامی موجب شده که او در اثبات و تایید و تفهیم اشعارش به انواع استدلال مانند: قیاس، استقراء و تمثیل در زمینه های: ادبی، عقلی، اجتماعی، تعلیمی، تمثیلی، کلامی، تاویلی، نقلی، شرعی، جغرافیایی و تاریخی روی آورد. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که در خسرو وشیرین و مخزن الاسرار که به ترتیب آثاری غنایی و تعلیمی محسوب می‌شوند، بیشترین نوع استدلال شامل قیاس در زمینه‌های عرفانی، حکمی تعلیمی، پزشکی، اسطوره‌ای و هرمونتیک از شکل اول است، تمثیل در مرحله‌ی دوم قرار دارد و استقراء به ندرت به چشم می‌خورد.

Reflection of Reasoning in Makhzan al-Asrar and Khosrowa and Shirin by Nizami Ganjavi

Reasoning is a valuable science that is used in field of human knowledge such as philosophy, theology, ethics, religion, education, etc. Reasoning originates from Plato’s and Aristotle’s discussions upon application of arts and poetry. Persian poets’ conception of reasoning, specifically Nizami’s, who believed in semantic overlap between poetry, knowledge and wisdom, is closer to Aristotle’s views. Unlike Plato who deemed poetry as an outgrowth of fascination and incognizance in poets and somehow linked poetic inspiration to insanity, Aristotle’s maintained that poets enjoyed sparkling wit and could aid in purification of human soul by pursuing ideal reality. Therefore, the work of the poet is rooted in a kind of logic and wisdom that covers every kind of reasoning. Nizami who was cognizant of the sciences of his time such as logic, philosophy, theology, medicine and astronomy, always appreciated the fruits of wisdom and reason. Nizami’s logical insights have led him towards some forms of reasoning such as analogy, induction, and allegory. He has benefitted from these forms of reasoning on literary, intellectual, social, educational, allegorical, theological, paraphrastic, narrative, religious, geographic and historical grounds to substantiate and clarify his poems. Indepth study of the lyric work “Khosrow Shirin” and the didactic work “The Treasury of Mysteries” indicates that the oftused form of reasoning is analogy on mystical, educational, medical, mythical, and hermeneutic grounds in the first form. Next comes allegory and finally induction which is seldom seen.