متن شناسی دلگشانامه‌ی ارجمند کشمیری

آغاز حماسه سرایی های دینی در ادب فارسی از پیشینه ای کهن برخوردار است؛ هرچند که حماسه‌ی عاشورا و وقایع پس از آن مانند قیام مختار در شعر فارسی و به‌خصوص از عصر صفویه به بعد اثرگذار بوده است. از منظومه های سترگ و ارزشمند در موضوع حماسه های مذهبی (شیعی) باید از دلگشانامه‌ی ارجمند کشمیری یاد کرد که تاکنون تصحیح نشده و به شیوه ای مستوفی بررسی و شناخته نشده است. در برخی مآخذ، اثر حاضر را به آزاد بلگرامی منسوب کرده اند؛ اما با بررسی منابع متقدم و متاخر، نادرستی این انتساب معلوم می شود. دلگشانامه با رویکردی دقیق و جزئی‌نگرانه، داستان مختار را روایت کرده است. آزاد در روایت داستان، امانت‌داری را رعایت و در بسیاری مواضع از راویان با صفاتی دال بر راست گویی و خردمندی یاد کرده است. مآخذ اصلی شاعر علاوه بر روایات موجود، مختارنامه‌ی منثور عطاءبن‌حسام واعظ است. اثرپذیری بالنسبه‌ی کاملی از متن این اثر در دلگشانامه مشهود است. از شاخصه‌های بسیار بارز اثر باید از ساقی نامه های متعدد یاد کرد. ساقی نامه ها گاه در حکم تجدید مطلعی در روایت اثر محسوب می ‌شود که در اوج فخامت حماسه، صبغه‌ی غنایی خاصی به متن بخشیده است. مجموعاً شش نسخه‌ی خطی از دلگشانامه وجود دارد که از نسخه های موجود در ایران تنها نسخه‌ی کامل، نسخه‌ی کتابخانه‌ی ملی ایران است و نسخه های دیگر ناقص‌الآخر ند. نسخه های دیگر در کتابخانه‌ی دیوان هند موزه‌ی بریتانیا، کتابخانه‌ی بانکی پور و کتابخانه‌ی لنین مسکو محفوظ اند. نگارندگان در این پژوهش با روش تحلیل و توصیف محتوا کوشیده اند که دلگشانامه‌ی آزاد کشمیری را ازمنظر ساختاری و محتوایی تحلیل کنند و افزون‌براین، به اختصار مصنف اثر را نیز بشناسانند.