جهان را بلندی و پستی توی (بحث درباره یک بیت منسوب به فردوسی)

یکی از افسانه های آشنا درباره ی فردوسی داستان شیخی است که بر پیکر او نماز نخواند و شب هنگام حکیم را در خواب دید که به سببِ یک بیت توحیدی آمرزیده و بهشتی شده است. در غالبِ منابعِ نقلِ این داستان، بیتِ موجبِ بخشودگی این است: جهان را بلندی و پستی توی/ ندانم چه ای هرچه هستی توی فعلاً کهن ترین مآخذِ مکتوبِ این افسانه که بیت را هم آورده دو کتاب تاریخ گزیده و ظفرنامه ی حمدالله مستوفی است امّا این بیت خارج از قالبِ آن داستان در متونی مقدّم بر آثار مستوفی هم ذکر شده است که در برخی به نام فردوسی است و در بعضی دیگر به گوینده ی آن اشاره نشده. مرصادالعباد (تالیفِ 618 ه.ق) نخستین منبعی است که بیت را  بی ذکرِ نام ناظم آورده و عراضه العروضیینِ قَرشی (تالیفِ نیمه ی دومِ سده ی هفتم) نیز قدیم‌ترین سندی است که بیت را از شاهنامه دانسته. بیت مذکور فقط در سه نسخه‌ی شاهنامه از سده های هشتم و نهم در داستان نبرد رستم و خاقان چین دیده می‌شود و در اغلب دست نویس های معتبر نیست. به همین دلیل و به رغمِ آنچه از سده ی هفتم تا دوره‌ی معاصر گفته شده بیتِ (جهان را بلندی و پستی توی...) از فردوسی و شاهنامه نیست و آن را باید از مشهورترین و پرتکرارترین بیت های الحاقیِ منسوب به حکیم طوس بدانیم که افسانه ی فردوسی و شیخ ابوالقاسم سببِ اصلیِ اشتهارش به نام فردوسی بوده و در متونِ منثورِ متعدّد بدان استشهاد شده است. یادآور می‌شود که هم ضبط های متفاوتی از این بیت در منابع دیده می شود و هم به لحاظ معنایی چند دریافت و گزارش مختلف از آن به دست داده شده است.

On a Line of Poetry Attributed to Ferdowsi(You are the beginning and the end of the universe)

One of the famous stories about Ferdowsi is that a Sheikh, who had not prayed on his body, dreamed at night that Ferdowsi was in heaven due to one line of poetry.   In most sources, the line, which led to his salvation, is noted as: You are the beginning and the end of the universe/I do not know what you are but you are everything. Two oldest sources that mention the story and bring the line of verse are Selected History and Zafarnameh (Tarikhe Gozideh & Zafarnameh) by Hamdallah Mostofi; but it is also mentioned in in texts prior to Mostofi’s works without reference to the story. Mersad al’Ebad is the first source which mentions the verse without the name of the poet. Qarshi’s Orazat alAruzeyn is the oldest document that has attributed it to Shahnameh. This line appears in only three manuscripts of Shahnameh from the 8th and 9th centuries in the story of the fight between Rustam and the emperor of China while it is not mentioned in accredited manuscripts. Hence, in contrast to what has been mentioned from 7th century to the present time, this line does not belong to Ferdowsi.