مطالعۀ حدیثی تفسیری آیۀ «قضاء تفث» با نگاهی به رویکردهای انتقادی عقل‌گرایان

آیۀ 29 حج با عنوان آیۀ قضای تفث که در ضمن مناسک حج یاد می‌شود، هم از جهت دلالت ظاهری و هم دلالت باطنی تاویلی، در میان مفسران و قرآن‌پژوهان با آرای گوناگونی همراه بوده و از منظر تفسیری و زبان‌شناختی قرآن، شایستۀ بررسی است. در این بررسی، به موازات افق‌گشایی‌های ارزشمند روایات تفسیری اهل بیتk، مناقشاتی جدّی از سوی برخی عقل‌گرایان معتزلی و شیعی به زبان باطنی تاویلی مورد نظر این روایات نیز مطرح شده که این مقاله برای یافتن تفسیری قابل دفاع از آیه و ارائۀ پاسخی به این انتقادات، بررسی لغوی و مطالعۀ روایی مربوط به این آیه را پی گرفته است. در این راستا مستند به منابع اصیل لغوی سه دیدگاه مهم در مفهوم »تفث « بررسی شده و این دیدگاه‌ها قابل ارجاع به یکدیگر دانسته شده است. طبق این بررسی فارغ از ابهاماتی که دربارۀ معنای اصلی ریشۀ »تفث « مطرح است، معنای متبادر از تعبیر قضای تفث در کاربرد قرآنی همان رفع آلودگی‌ها و ژولیدگی‌هاست که البته ملازمۀ روشنی با انجام برخی مناسک پایانی حج دارد که با رفع آلودگی‌ها و زدودن زواید ظاهری بدن و برطرف شدن محدودیت‌های گذشته همراه است. اما برخی روایات اهل بیتk به نقل منابع متقدم و اصیل حدیث شیعی، افزون بر این، به افق دیگری از معنای آیه به‌عنوان معنای تاویلی باطنی اشاره دارند و »لقاء الامام « را تاویل آیه دانسته‌اند. این روایات به‌رغم برخی مناقشات، از دیدگاه‌های افراطی و غیر قابل دفاع باطنی، بیگانه بوده و در چهارچوب نظریۀ زبان تاویلی قرآن در مکتب اهل بیت(ع) تحلیل‌پذیر است. ضمن آنکه برخلاف تصور برخی منتقدان، در این روایات، »قضاء تفث « به لقاء امام تفسیر شده است نه خود «تفث».