نشانه‌شناسی و تحلیل فرامتنی برخی از کنایات نهج‌البلاغه

در زبان معیار و کلام روزمره، تعبیراتی به کار می رود که مدلول کلماتش فراتر از معنای ظاهری آن هاست؛ تعبیراتی که به سبب فقدان قرینۀ بازدارنده، معنای لازمی آن ها اراده می شود و کنایه نام دارند. پی بردن به مفهوم این قبیل تعابیر، مستلزم عرضۀ دال یا نشانه های زبانی آن ها، بر مبانی و اصول سیمیولوژیک یا نشانه شناسی و تحلیل فرامتنی آن هاست. ازاین رو در عرصۀ حدیث پژوهی، دربارۀ تعابیری از قبیل »رفقا بالقواریر « در حدیث نبوی و »سدلتُ دونها ثوبا « در خطبۀ امیر مومنانr که صبغۀ کنایی دارند، نمی توان به معنای ظاهر الفاظ آن ها بسنده کرد. در این جستار، با روش توصیفی استنتاجی، به بررسی و تحلیل فرامتنی تعابیر کنایی، »لِلّهِ ابُوهُم «، »هَبَلَتهُمُ الهبُولُ « و »ثَکِلَتک اُمُّک « که در متون روایی و خطب نهج البلاغه پر بسامدند پرداخته می شود. بدین منظور، پیشینه و زمینۀ کاربرد آن ها در فرهنگ و ادب جاهلی و صدر اسلام تبیین شده و با ملاحظۀ شخصیت کاربران آن ها، معلوم شده که برخلاف آنچه مشهور است، این قبیل تعبیرات، کنایاتی از نوع تعریض هستند و در اکثر موارد، معنای لفظی این عبارات که نفرین باشد مراد نیست بلکه اظهار تعجب، شگفتی و البته گاهی نکوهش، از مفاهیم نهفتۀ این تعبیرات و مراد کاربر آن هاست.