سیر تطور و مبانی قاعدۀ کلام الاقران در دانش مصطلح الحدیث

یکی از مباحث اساسی علم مصطلح‌الحدیث، ضوابط جرح و تعدیل راویان است که برای پیرایش میراث حدیث از اکاذیب و مجعولات وضع شده‌ است. جرح و تعدیل روات حدیث، بر پایۀ تضعیفات یا توثیقات محدثان دورۀ نخستین اسلام شکل گرفته و بیانگر شرح حال، نقاط ضعف و قوّت راویان است. اما زمانی مشکل آغاز شد که کسانی که مسئول معرفی اشخاص غیرقابل اعتماد در نقل حدیث بودند، خود دچار اختلافات شخصی و مذهبی شدند و شروع به انتقاد و تضعیف یکدیگر کردند که در علم مصطلح الحدیث به «کلام الاقران» شهرت دارد؛ یعنی سخنانی که علمای هم‌عصر و هم‌رتبه، علیه هم ابراز کرده‌اند. اما به‌مرور زمان و با توجه به فزونی این اختلافات و تضعیفات، که می‌توانست سبب بی‌اعتمادی مسلمانان به احادیث یا محدثان گردد، حدیث‌شناسان با استناد به دلایل شرعی و عرفی و سخنان علمای سلف، به تاسیس قاعده‌ای مهم در علم مصطلح الحدیث اقدام کردند که در میان عالمان متاخر، همواره مورد بحث و نظر بوده ‌است. بنا به مفاد این قاعده، نسل‌های بعدی نباید به سخنان تند و غیرمنصفانۀ علمایی که در یک عصر زندگی می‌کردند، اعتنا کنند. با ملاحظۀ آرای علمای پیشین و متاخر، می‌توان سه مرحلۀ اصلی برای این قاعده ترسیم کرد؛ پیشینۀ قاعده که برگرفته از کلام محدثان دورۀ سلف است، تدوین قاعده که توسط ابن عبدالبر و ذهبی صورت پذیرفت و اصلاح کاستی‌های قاعده توسط علمای متاخر. مبانی نظری قاعدۀ کلام الاقران بر چهار محور اصلی استوار است: بی‌اعتبار ساختن بستر کلام الاقران، گوشزد نمودن تبعات منفی اعتنا به کلام الاقران، اعتبار بخشیدن به اجتهادات علمای سلف، و در نهایت، رویکرد اخلاقی به کلام الاقران. در این مقاله تلاش شده تا علاوه بر پیگیری سیر تطور این قاعده، مبانی چهارگانۀ قاعده نیز مورد بحث قرار گیرد.