محور عمودی خیال در قصاید ناصرخسرو

قصیده در تمام ادوار شعر فارسی ساختاری یک‏نواخت و تقلیدی داشته است و همین ویژگی نقش مهمی در ضعف محور عمودی این قالب شعری داشته و باعث شده است تا تخیل شاعر همواره در یک جهت سیر کند و زنجیره‏ای از تصاویر تکراری و از پیش تعیین شده‏ را تداعی نماید. امّا شگرد‏های ناصرخسرو (394-481 ه‏.ق.) برای به‏کارگیری تصاویر در محور عمودی قصیده هنجارشکنانه است؛ طرح‏هایی که او از ساختمان قصیده ارایه کرده متنوع و در عین حال بی‏نظیر است. در این مقاله، مجموع قصاید ناصرخسرو با اشعار سه تن از معروف‏ترین هم‏عصرانش یعنی عنصری (؟- 431 ه‏.ق.)، فرخی (؟- 429 ه‏.ق.) و منوچهری (؟- 432 ه‏.ق.)، از لحاظ ساختمان مورد مقایسه قرار می‏گیرد و در نهایت ویژگی‏هایی مانند توصیف مفصّل، تمثیل، تشخیص، تکرار واژه‏های محوری در طول قصیده و پیوستگی ابیات به‏واسطه حروف ربط که از مهم‏ترین عوامل موثر در استحکام محور عمودی قصاید ناصرخسرو است و در شعر معاصران وی کم‏تر به‏کار رفته، تبیین شده است. با توجه به گرایش شاعران مداح به مخاطب و گرایش ناصرخسرو به آرمان?های خود، ساختمان قصاید وی متاثر از عواطف و احساسات شخصی و مذهبی اوست. بر همین اساس، ناصرخسرو متناسب با عواطف شخصی، در محور عمودی ساختمان قصیده به نوآوری?هایی همچون شروع‏کردن قصیده با سوال از مخاطب و یا مورد خطاب قرار دادن او، حضور شاعر در پایان اکثر قصاید، فراوانی قصاید فاقد تشبیب و شریطه و نیز استفاده از تخلّص شاعری در پایان قصاید دست زده است.