تحلیل اسطوره کیومرث در شاهنامه فردوسی و اساطیر ایران بر مبنای رویکرد نقد اسطوره شناختی

کیومرث، یکی از شخصیت‌های بنیادین در تاریخ اساطیری ایران است که اگر چه در گاهان زرتشت و ریگ ودای هندی نمود ندارد، در فرهنگ زرتشتی عصر ساسانی به عنوان نخستین انسان اهمیت بسیاری پیدا کرده و در خدای نامه‌ها، شاهنامه و متون تاریخی عصر اسلامی به نخستین پادشاه تبدیل شده است. در این جستار، با رویکرد نقد اسطوره‌ای، ضمن تحلیل الگویی و تطبیق ساختاری خویشکاری‌های اساطیری شخصیت کیومرث در متونی که روایت اسطوره او را تشکیل داده‌اند و مقایسه این اسطوره با روایات هم ارز آن در فرهنگ‌های مختلف، به تبیین ژرف ساخت کهن الگویی اسطوره کیومرث پرداخته‌ایم. بر همین مبنا، خویشکاری‌های اساطیری شخصیت کیومرث در سه عنوان کهن الگوی انسان نخستین، زوج آغازین و قهرمان فرهنگی بررسی و طبقه بندی شده و از تحلیل الگویی خاستگاه‌های پیش تاریخی و فلسفی روایت او در ارتباط با پیش نمونه زروانی آن این نتیجه حاصل شده است که در نحله زروانی- زرتشتی دوره ساسانی و فرقه‌هایی چون زروانیه و کیومرثیه که در جبرگرایی و اختربینی آن عصر تاثیر بسزایی داشتند، روایت کیومرث تکراری از الگوی کهن فروپاشی غول خدای نخستین در فرهنگ زروانی است؛ شخصیتی که می توان او را دربردارنده الگویی ازعالم‌ صغیر در این جهان بینی قلمداد کرد که از تسلسل و تکرار پیش نمونه عالم‌ کبیر (زروان‌) حاصل شده است