از اندرونی به درون: سفرنامه‌های زنان قاجاری در سیطرۀ گفتمان مردسالار

دورۀ قاجار تا پیش از مشروطه، ازجمله دوره‌های گذار تاریخی است که غلبه با گفتمان مردسالار بوده است، امّا بازوان این غلبه تنها مردان نبوده‌اند، بلکه گروهی از زنانِ باسواد از طبقات بالای اجتماع نیز در آن سهم داشته‌اند. بررسی دیدگاه برخی زنان قاجاری از خلال مطالعۀ سفرنامه‌هایشان این موضوع را تایید می‌کند. در این مقاله که به روش تحلیل انتقادی گفتمان انجام شده‌ است، مشخص شد دیدگاه این زنان نسبت به سیطرۀ گفتمان مردسالار و هویت‌های القائی آن، انفعال، پذیرش و همراهی بوده است. مهم‌ترین نشانۀ آن در متن‌ سفرنامه‌ها، واکنش‌های «از سر تسلیم»، «صرفاً احساسی و بی‌اثر» و «مکمل سیطرۀ گفتمان مردسالار و در راستای بازتولید عناصر آن» است. همچنین بررسی این متن‌ها نشان ‌داد، زنان سفرنامه‌نویس قاجاری با وجود داشتن سواد و امکانات ویژه به‌عنوان ابزار خودشکوفایی، آگاهی‌شان در سطح اُبژگی مانده، بنابراین هیچ‌گونه کنشگری در جهت آفرینش هویتی تازه ندارند. دلیل این مطلب، زیست این زنان در فضای دربار و خانواده‌های اشرافی و زندگی با فرهنگ سنتی و استحاله در آن است. وجود چنان دیدگاهی در نوشته‌های زنان سفرنامه‌نویس قاجاری در حالی است که هم‌دوره با آنان، نویسندگان دیگری همچون بی‌بی‌خانم استرآبادی با گفتمان مردسالار مقابله می‌کردند. درواقع صدای بی‌بی‌خانم از خلال رسالۀ معایب‌الرجالش صدایِ گروهی از زنان پیش از مشروطه است که به سوژگی رسیده و در تلاش برای رهایی از هویت‌هایی بودند که دیگری برایشان ساخته است؛ امّا زنان سفرنامه‌نویس قاجاری با آن‌که به سفری بیرون از شهر و دیارشان رفتند، ذهنشان همچنان در فضای اندرونی گفتمان مردسالار و سیطرۀ آن باقی مانده بود.

from the inner-house into the society: qajar women’s travelogues in the dominant patriarchal discourse

the qajar era, prior to the constitutional revolution, represents a historical period marked by the dominance of patriarchal discourse. however, this dominance was not limited to men alone; a group of literate women from upper social classes also contributed to it. analyzing the thoughts and ideas of some qajar women through their travelogues confirms this issue. conducted using critical discourse analysis (cda), this study revealed that the viewpoint of these women about the imposition of patriarchal discourse was passive, manifesting as “passive acceptance”, “emotional and ineffective” and “supplementing the atriarchal discourse and aligning with the reproduction of its elements”. furthermore, analyzing these texts revealed that the qajar women’s travelogue, despite having literacy and special resources as tools for self-actualization, their awareness remained at a level of objectification. therefore, they did not engage in creation of any new identity. the reasons for such reactions are rooted in the living in the court environment, being part of aristocratic families with traditional culture, and being absorbed by it. this method of encountering the patriarchal discourse and its consequences was adapted by women travelogue writers, while contemporaries such as bibi khanom estarabadi were confronting the patriarchal discourse. bibi khanom’s voice in ma'ayib al-rijal represents a group of women from prior to the constitutional revolution, who had achieved subjectivity and were striving for liberation from the others constructed identities. therefore, although these women left the interior houses and went on journeys, their minds remained entrenched in the interior of patriarchal discourse’s dominance.