طبیعت کلی و قوای آن در آثار ناصرخسرو

در تفکر جهان‌شناسانۀ ناصرخسرو، طبیعت کلی با شش قوّۀ هیولی، صورت، زمان، مکان، حرکت و سکون جایگاه ویژه‌ای در مراتب هستی و پیوند جهان روحانی و جسمانی دارد. جوهری لطیف است که حرکت عالم جسمانی و اشراف بر جهان هیولانی از طریق آن ممکن می‌شود و حافظ موجودات و صورت‌هاست. قوای طبیعت کلی نقشی اساسی در قوام جهان بازی می‌کنند؛ عالم جسمانی حاصلِ ترکیب صورت با هیولی به‌عنوان جوهری ابداعی، متجزی، معقول و منفعل است. زمان نیز ابزار به فعلیت رساندن قوت‌های موجودات است. مکان هم حدی است که اشیاء و اجسام را در بر می‌گیرد. حرکت در معنی مطلقِ تغییر بر جسم عارض می‌شود و کون و فساد، زیادت و نقصان و تغییر و استحاله مهم‌ترین انواع آنند که به‌صورت جوهری، کمّی و کیفی پدید می‌آیند. تحلیل طبیعت کلی و قوای آن از دیدگاه ناصرخسرو که بیشتر در آثار منثور و کمتر در دیوان به آن پرداخته، زمینۀ فهم بهتر نگاه او به آفرینش جهان را فراهم می‌کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد ریشۀ بسیاری از باورهای ناصرخسرو در این زمینه، به اندیشه‌های فیلسوفان یونانی به‌ویژه ارسطو و به‌تبع آن اندیشه‌های متفکران اسماعیلی بازمی‌گردد.

the whole nature and its forces in nasser khosrow’s works

according to naser khosrow’s cosmological thought, the whole nature and its six forces (hyle, form, time, place, motion, and stillness) have a special position in the levels of existence as well as in the integration of the spiritual and physical worlds. the whole nature is a subtle essence through which the movement of the physical world and pre-eminence on the hyle world is attainable. it is also the preserver of the types and forms. the physical world is the result of intermingling the form with the hyle as a creating, discrete, sensible, and passive essence. time is another force for actualizing the powers of beings. place is also a boundary that includes objects and bodies. movement, in the absolute sense of change, occurs on the object. the generation and decay, excess and deficiency, and change and metamorphosis which are the most important types of movement, appear in quantitative and qualitative essence. the analysis of nasser khosrow’s ideas on the whole nature and its forces, which he dealt with mostly in his prose works and less in his pems, provides the basis for a better understanding of his view on the creation of the world. the results shodwe that the origin of many of nasser khosrow’s beliefs in this regard can be traced back to the thoughts of greek philosophers, especially aristotle and to the thoughts of ismaili thinkers.