بررسی سبک‌ شناسانۀ ژانر منشآت در دورۀ گذار (قاجاری)

دورۀ موسوم به قاجار در تاریخ ادبی ایران یک دورۀ گذار است که در خلال حدود یک ‌صد و پنجاه سال، تمام جنبه‌های فکری، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، عقیدتی و ادبی ایرانیان از وضعیت موسوم به سنّتی به وضعیت موسوم به متجدّد تغییر کرد. در این میان، نثر فارسی نیز بعد از یک دوره تصنّع و تکلّف با ورود به دورۀ گذار تحوّلات سبکی عمده‌ای را از سر گذراند. منشآت، ژانری است که در کنار برخی دیگر از ژانرها نقش حلقۀ واسط بین سنّت منشآت‌نویسی گذشته و سنّت نامه‌نگاری مدرن را بازی می‌کند. حرکت بر خط تحوّلی این ژانر، در حد خودش، مسیر تحوّل نثر فارسی را از فضاهای سنّتی به فضاهای جدید به تصویر می‌کشد. مسالۀ اصلی مقاله، حرکت بر مسیر همین خط است. ما در بازۀ زمانی موردنظر بر اساس معیارهای تنوّع زمانی، ژانری و میزان تاثیرگذاری نمونه‌هایی از منشآت و نامه‌ها را انتخاب کردیم و با بررسی تک تک آن‌ها در سه سطح زبانی، ادبی و انگاره‌ای سعی کردیم مسیر تحوّل نثر فارسی را در خط ژانری منشآت ترسیم کنیم. نتایج نشان می‌دهد حرکت از عربی‌گرایی به فارسی‌گرایی، از جملات طولانی مرکّب به جملات کوتاه ساده، غیبت تدریجی آرایه‌های بدیعی از متن و حرکت از سازۀ فکری «شاه –خدا» به «شاه – انسان» در ژانر منشآت صورت گرفته است.

a stylistic investigation into the monshaat genre in transient period (qajar)

the history of monshaat genre dates back to the pre-islamic era. the genre was dominantly used by the court secretariat who were interested in using arabic words and structures, complexity of writing and using words, and the use of figures of speech. however, monshaat genre underwent significant changes in middle of the period due to the social changes. this study tried to explore the evolution of the literary genre in the qajar period and see the impact of court secretariats on the change from the simple style to complex style. it used a descriptive-analytical method. the data were collected from the selected sources and other library resources related to the subject. then, the data were analyzed considering the stylistic aspect of monshaat at linguistic, literary, and visual levels. the stylistic analysis of the monshaat genre showed that there are remarkable differences between the monshaats at the beginning of the period and the end of the period in terms of language, literature, and image. the language has changed from high complexity in using language, using arabic words and expressions, and applying long and complex sentences, to simplicity and using persian words.