خیّام از نیشابور تا روم (جایگاه خیام در ادبیات دیوانی ترک و ترجمه‌های ترکی رباعیات)

شهرت حکیم عمر خیام نیشابوری (440- 517ق) در منابع کهن بیشتر در مقام فیلسوف، حکیم، طبیب، عالم جبر و هندسه، ریاضی‌دان و منجمی پُرآوازه مطرح بود. اگرچه در برخی منابع سدۀ ششم تا هشتم هجری رباعیاتی از خیام به عربی و فارسی نقل شده، اما آوازۀ او در مقام شاعری رباعی‌گوی از اوایل سدۀ 19م/ 13ق با ترجمۀ فیتزجرالد انگلیسی آغاز می‌شود و به دنبال آن موجی از ستایش و استقبال از شعر و اندیشۀ خیام در ایران و جهان غرب به راه می‌افتد. سرزمین آناطولی (ترکیۀ امروزی) نیز از این موج بی‌نصیب نمی‌ماند. بیشتر شاعران ترک‌زبانی که از دورۀ سلجوقی و به­ویژه عثمانی شیفتۀ زبان و ادب فارسی بودند و نیز شماری از ادیبان و شاعران نوگرای عصر جمهوری، متاثر از رباعیات و اندیشۀ خیام، افزون بر ستایش او، به شیوۀ خیام رباعی سرودند و یا رباعیات او را ترجمه کردند و بر آن شرح نوشتند. در این جستار حضور خیام و تاثیر رباعیات او در حوزۀ آناطولی در سه بخش بررسی می‌شود: خیام و شاعران عثمانی؛ ترجمۀ رباعیات خیام به زبان ترکی از آغاز تا کنون با تکیه بر ترجمۀ حسین دانش و رضا توفیق؛ خیام از نگاه برخی منتقدان ترک.

khayyam from neyshabur to rum (khayyam’s position in turkish court literature and turkish translations of rubaiyat)

hakim omar khayyam neyshaburi (440-517 ah) has been mentioned in ancient sources as a famous polymath, philosopher, physician, algebra and geometry scholar, mathematician and astronomer. although in some sources from the 6th to the 8th century ah, khayyam’s rubaiyat have been quoted in arabic and persian, his reputation as a poet began in the early 19th century ad/13 ah by fitzgerald’s english translation, followed by a wave of praise  khayyam’s poetry and thought received in iran and the west. anatolia (now turkey) was not spared from this wave either, so that the turkish language poets who were fascinated by the persian language and literature from the seljuk period and especially the ottoman period, always compared themselves with famous iranian poets and sometimes considered themselves superior to them. a number of modernist poets and writers of the republic era, influenced by khayyam’s rubaiyat and thought, besides praising him, wrote quatrains in imitating khayyam’s style and produced many translations and commentaries on his rubaiyat. this study examined the presence of khayyam and the influence of his rubaiyat in the anatolian in three parts: khayyam and ottoman poets, translation of his rubaiyat in turkish language from the beginning until now based on hossein danesh and reza tofigh’s translation, and khayyam from the eyes of some turkish critics.