وسعت مشرب: مشی کارگزاران تاجیکیه عصر صفوی

امراء محلی، دیوانیان، مستوفیان و کاتبان در ایرانِ دورۀ اسلامی نقش مهمی در نگهداری از میراث، سنت‌ها، فرهنگ و اندیشه‌های ایرانی بر عهده داشته‌اند. این طبقه که معمولاً به‌عنوان دیوانیان شناخته می‌شوند، نقش واسط میان شاهان با بدنۀ جامعه را بر عهده داشته‌اند و اندیشۀ آن‌ها به‌عنوان اندیشۀ ایرانشهری شهرت یافته است. در دورۀ صفویه طبقۀ دیوانیان و اهل قلم با عنوان تاجیکیه و ایرانی شهرت دارند و ایرانی بودن آن‌ها به اعتبار فارسی‌زبانی، نسب و زادبوم و حمایت از فرهنگ ایرانی است. سلوک و مشی طبقۀ تاجیکیه و اهل قلم، حریت و آزادگی، شادخواری، باطنی‌گرایی و اتصاف به کمالات اخلاقی است که مجموعاً با عنوان «وسعت مشرب» در آثار ادبی و تاریخی صفوی شناخته شده است. در این جستار سازه‌های مهم گفتمان وسعت مشرب را بیان نموده، بنیاد‌های ایرانی آن را واکاوی کرده‌ایم و با بازنگری در باورها و رفتارهای کارگزاران تاجیک دولت صفوی گفتمان وسعت مشرب را در سلوک آن‌ها بازیابی کرده‌ایم.