فرزندنامه؛ به‌مثابۀ یک ژانر

یکی از نمونه‌های جهانی، پربسامد و تکرارشوندۀ کلان‌ژانرِ ادبیات تعلیمی، اندرز و تعلیم والدین به فرزندان است که در مباحث نوع‌شناسی در پژوهش‌های ادبیات فارسی شاید در ادبیات جهان به‌صورت آکادمیک به آن توجّه نشده است. در این جستار تلاش شده است به روش کمّی و توصیفی، پس از بررسیِ نمونه‌های پرتکرار و کهن فرزندنامه، شاخصه‌های برون‌متنی (عنوان، انگیزۀ ‌تالیف، تقدیمیه، باب‌بندی و پیشینۀ اثر) و درون‌مایه‌ایِ ‌آن (مقدمۀ عاطفی، نگرش ویژه به پسران، نگران از به کارنبستن اندرزها، تاکید در به کاربستن اندرزها، تجربه‎های والدین، تفاخر به خود و اجداد، بیان خاطرات دوران کودکیِ نویسنده، بیان سنّت ‌اندرزگویی، سادگی و اختصار) ترسیم‌ شود. نتایج حاصل از این پژوهش نشان‌ می‌دهد که فرزندنامه‌نویسان‌، در کل، با هدف تعلیم مباحثی چون پزشکی، موسیقی، علوم‌ غریبه، علوم‌ ادبی، دین، مباحث ‌اعتقادی، حکمت‌ عملی (برنامه‌ای برای تهذیب اخلاق فردی، خانوادگی و سیاست یا همان شیوۀ درست زندگی) برای فرزندان خود (چه حقیقی و چه خیالی) کتاب یا رساله می‌نوشتند. از طرفی، با توجّه به بسامد بالای مباحث اندرزی و شیوۀ خاص بلاغی که صرفاً متوجّه متون اندرزی است، می‌توان فرزندنامه‌ را ژانری سیّال در گونۀ اندرزنامه‌ها نیز به شمارآورد که ساختار و محتوایی مشخص دارد و متناسب با فرهنگ و مقتضیات زمان و انتظارات مخاطبان، دچار تغییرات می‌شود. آنچه در تشخیص فرزندنامه از سایر اندرزنامه‌ها اهمیت دارد این است که آفرینندۀ اثر، به‌صراحت بیان کند که نامه یا کتاب را برای فرزند می‌نویسد و در سراسر متن، نشانه‌هایی از حضور فرزند و خطاب به او وجود داشته ‌باشد.