بینامتنیّت و فزون متنیّت تقلیدی و دیگرگونگی در اقتباس از شاهنامۀ فردوسی در آثار میرزا آقاخان کرمانی

همزمان ‌با شکل گیری اندیشه های تجدّدگرایانه ‌و مشروطه خواهانه ‌در جوامع آسیایی ‌در اواخر قرن 13هجری قمری/ 19میلادی، سبک ‌ادبی جدیدی که با نقد شیوه های ادبی گذشته همراه بود، شکل گرفت. در این دوره ‌روشنفکران ‌ایرانی ‌در پی تبیین مسالۀ هویّت ملّی و احیای روایات‌ اساطیری برآمدند. برای تحقّق این ‌نگرش، ‌بسیاری ‌از متفکّران به ‌فردوسی ‌توجّه خاصّی ‌نشان دادند و در میان آثار ادبی، بیشتر از شاهنامه تقلید و اقتباس کردند. میرزا آقاخان کرمانی نیز به دلیل ‌داشتن گرایش های ایران گرایانه به فردوسی ‌و شاهنامۀ او توجّه کرد و در آثار متعدّد خود به شیوه های متفاوت به اقتباس از شاهنامه پرداخت. در این پژوهش به صورت اسنادی و با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تحلیل چگونگی اقتباس و برقرار کردن ارتباط میان متن شاهنامۀ فردوسی و آثار میرزا آقاخان کرمانی پرداخته و بنا بر نظریّۀ ژرار ژنت که مجموعه روابط میان متون را دگرمتنیّت می نامد و آن را به پنج بخش بینامتنیّت، پیرامتنیّت، فرامتنیّت، سرمتنیّت و فزون‌متنیّت تقسیم می کند، نشان داده‌ایم که اقتباس میرزا آقاخان‌ کرمانی‌ از شاهنامۀ فردوسی بیشتر بر اساس بینامتنیّت (استفاده‌ از مواد متن) و فزون متنیّت تقلیدی و دیگرگونگی (بازبینی، دگرگون‌سازی متن، تقلید ادبی) بوده‌ است که در سه مکتوب، آیینۀ سکندری و نامۀ باستان دیده می شود. آشنایی ‌کرمانی با متون دساتیری نیز در اقتباس از این متن موثّر بوده است. همچنین میرزا آقاخان کرمانی از شاهنامه ای استفاده کرده که در آن نسخه های متعدّد شاهنامه با یکدیگر مقابله شده اند. به نظر می رسد نسخۀ چاپ سنگی منتشر شده در سال 1275 قمری در تبریز، نسخه‌ای بوده که کرمانی از آن استفاده کرده است.