تباین ماهوی رجعت و تناسخ

دو موضوع تناسخ و رجعت را باید از جمله مباحث کم و بیش جنجالی در حوزه باورهای دینی دانست. اوّلی آموزه‌ای مطرح در شمار زیادی از ادیان و مکتب‌های فلسفی و عرفانی جهان است، و دومی نیز در برخی از ادیان و مذاهب جایگاه مهمی دارد. اما این دو آموزه از جهاتی با هم شبیه‌اند؛ به‌گونه‌ای که برخی آنها را از یک جوهر انگاشته‌اند، و برخی دم از تغایر این دو زده و یکی را پذیرفته و دیگری را انکار کرده‌اند. حقیقت هرچه باشد، لوازم کلامی قابل توجهی به همراه دارد. با وجود این، طرفین دعوی تا به‌حال به‌طور اصولی و بنیادین به این مسیله و لوازم آن نپرداخته و صرفاً با تکیه بر شباهت‌ها و تفاوت‌های بدْوی که معمولاً آنها را از تعریف‌های ناقص و فروکاهشی برمی‌گیرند، حکم به این همانی یا دوگانگی آن دو کرده‌اند. این جستار، با رویکردی پدیدارشناسانه، و با واکاوی گونه‌های مختلف تناسخ‌باوری و رجعت‌اندیشی، ویژگی‌ها و مولفه‌های جوهرین تناسخ‌باوری و رجعت‌اندیشی را بازشناخته، و معلوم کرده است که برخی وجوه تمایز این دو آموزه (مانند تبدل هویت در تناسخ، و وحدت شخصیت در رجعت، و یا تکیه این دو آموزه بر مبانی متباین) به‌قدر کافی جوهری و بنیادین هست که سبب شود تا بتوان به‌گونه‌ای علمی، به تغایر ماهوی و یا ذاتی آنها با یکدیگر حکم کرد.