هستی‌شناسی «منشا اختلاف و تکثر دینی» و تحلیل معرفت‌شناختی آن

آگاهی از چیستی و منشا اختلافات دینی، بر موضع نظری و عملی ما نسبت به مسئلۀ تنوع دینی بسیار موثر است. اما به اعتراف منابع رسمی تاریخ ادیان، موضوع منشا دین و به‌تبع آن منشا اختلاف دینی، متعلق به ماقبل تاریخ و فراتر از اندیشۀ بشری است. درحالیکه با رویکرد واقع‌گرایی مولف‌محور به قرآن کریم می‌توان گزارش‌هایی متواتر و واقع‌نما از اولین اختلافات دینی به‌دست ‌آورد. از این منظر، پژوهش حاضر با هدف واکاوی هستی‌شناختی نخستین اختلاف‌های دینی و عوامل پیدایش آنها با روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله می‌پردازد که ماهیت اختلافات دینی که به تعدد و سپس تکثر دین می‌انجامد، چیست و علت/منشا آنها چگونه تبیین می‌شود؟ براساس یافته‌های پژوهش حقیقت تنوع دینی، «تفرق دین» است و مهم‌ترین منشا غیرمعرفتی تفرق دین «بغی اجتماعی» است که از سویی بر بستر عوامل غیرمعرفتی فردی چون فساد و ستمگری (ظلم)، حسادت و برتری‌جویی (علوّ) سامان یافته و از سوی دیگر عوامل معرفتی آن توسط گروهی از طبقه متنفذان و اعیان جامعه، در قالب توجیهات شبه‌عقلانی ناشی از جحد (انکار پس از علم) و شکاکیت (تردید پس از علم) نسبت به ارکان معرفتی دین، با حربة «تحریف معیارهای عقلانیت و معرفت» فراهم شده است؛ این جهالت گسترده، خلاف اراده، حکم و رضایت الهی، اما ذیل علم، قدر و قضای الهی صورت گرفته است. نتیجۀ دریافت مذکور، طرح نظریاتی دربارۀ حقانیت و نجات‌بخشی ادیان است که مطابق واقعیات متواتر تاریخ، ناظر بر مراتب تشکیکی دین الهی، هماهنگ با آموزۀ امرٌ بین‌الامرین و تجویزگر دینداری پویا و متکامل باشد.

the ontology of the “origin of religious disagreement and plurality” and its epistemic analysis

knowledge of the quiddity and origin of religious disagreements is highly effective on our theoretical and practical stance to the religious diversity question. however, as confessed by the formal sources of religion history, the question of religious origin and – consequently – religious disagreement goes back to pre-historic era and is beyond human thought. nonetheless, the adoption of author-oriented realism to the noble qur’ān can help attain recurrent and realistic reports about the first religious disagreements. thus, this study set out to explore ontologically the first religious disagreements and the factors effective on their creation through a descriptive-analytical method in order to answer the question about the quiddity of religious disagreements that lead to religious multicity and then plurality as well as to determine their reason/origin. based on the findings of this study, the reality of religious diversity is “religious disunity,” and the most important non-epistemic source of religious division is “social rebellion” that is based on individual non-epistemic factors such as corruption and tyranny (oppression), envy and supremacy-seeking (magnanimity) and whose epistemic factors are provided by the members of an influential and powerful group in the society. they do this in the form of pseudo-rational justifications derived from jaḥd (denial after knowledge) and shakākiyyat (doubt after knowledge) toward the epistemic principles of religion via the trick “distorting the criteria of rationality and knowledge.” this widespread ignorance is done against the divine will, rule, and satisfaction, but under god’s knowledge, destiny, and providence. the analysis of the foregoing perception is the presentation of theories about the truthfulness and saving capability of religions that – according to the recurrent realities of history – regard the gradation levels of the divine religion, is aligned with the intermediate position, and prescribes a dynamic and perfect religiosity.