تبیین و بررسی پاسخ ابن‌سینا به شبهۀ تعارض لزوم رضایت به قضای الهی در شرور اخلاقی

یکی از چالش‌های فراروی اعتقاد به عمومیت قضای الهی، شبهۀ تعارض لزوم رضایت به قضای الهی و لزوم عدم رضایت به شرور اخلاقی است. ابن‌سینا پاسخی در دو بخش به این شبهه ارائه کرد. در بخش نخست با تفکیک حیثیت ارتباط شرور اخلاقی با فاعل و قابل، آنها را از حیث ارتباط با قابل، شر دانسته است. در بخش دوم نیز با تفکیک امور بالذات و بالعرض، شرور را به‌صورت بالعرض مشمول قضای الهی معرفی کرد. این پاسخ تنها در صورتی شبهه را برطرف می‌کند که شرور، وجود حقیقی نداشته باشند؛ بلکه اطلاق موجود به آنها را مجازی (اعتباری) بدانیم. در این‌صورت رضایت به آنچه وجود حقیقی ندارد، ضرورت نخواهد داشت و شبهه برطرف خواهد شد. در سخنان ابن‌سینا شواهدی وجود دارد که بر اساس آنها می‌توان وی را قائل به مجازی (اعتباری) بودن شرور دانست. پژوهش حاضر نشان می‌دهد که این شواهد، بر ارادۀ معنای یادشده از سوی ابن‌سینا دلالت دارند. البته در صورت عدم پذیرش این دلالت، پاسخ درخوری به این شبهه، در فلسفۀ ابن‌سینا داده نشده است.

Examining and Explaining Avicenna’s Response to the Doubt on the Conflict Between the Necessity of Contentment With the Divine Decree in Ethical Evils

One of the challenges facing the belief in the universality of the divine decree is the doubt on the conflict between the necessity of the contentment with the divine decree and the necessity of discontentment with the ethical evils. Avicenna has given in a twopart response to this doubt. In the first part, he examines the ethical evils’ mode of relationship with actor and acceptor, with only the latter relationship as leading to evilness. In the second part, he distinguishes the essential and accidental matters, and deems accidental evils as subject to the divine decree. This response solves the doubt only if the evils do not have any true existence and their existence is arbitrary. In this case, the contentment with something that does not have a true existence is not necessary and the doubt is answered. There are evidences in Avicenna’s words based on which we can figure out that he believed in the arbitrariness of the evils. This study shows that these evidences imply that Avicenna believed in this meaning of evilness. Of course, if one does not accept this implication, then Avicenna’s response to this doubt cannot be considered as an appropriate answer.