ابن‌عربی و نظریه کسب اشاعره و خلق معتزله

بیشتر متکلمان اشعری در مساله نحوه انتساب افعال به انسان، نظریه کسب را برگزیده‌اند؛ هرچند پیش از آنان برخی از معتزله مانند نجاریه و ضراریه نیز به‌ انحایی از این نظریه اعتقاد داشته‌اند. در مقابل، عموم معتزله و به‌ویژه جبائیان آدمی را خالق افعال خویش می‌دانستند. ابن‌عربی ضمن اذعان به دشواری مساله کسب یا خلق اعمال انسان، بارها به بررسی و داوری در مورد نظریه کسب و خلقِ اعمال پرداخته است. هرچند ابن‌عربی دلایل عقلی و نقلی معتزله بر خلق افعال را تایید می‌کند، اما نظریه کسب را نیز مستند به عقل و شرع می‌داند و بعضی از ابعاد هر دو نظریه رقیب را می‌پذیرد. او در موارد بسیاری به نقد هر دو نظریه پرداخته و البته دیدگاه خویش را به اشاعره نزدیک‌تر می‌داند. غفلت از انتساب افعال به خدا ضعف عمده دیدگاه معتزله است که با توحید حقیقی سازگار نیست، اما نظریه کسب نیز از جهت نفی تاثیر قدرت انسان در فعل ارادی نادرست است؛ زیرا مستلزم نوعی شرک خفی و شهود نکردن قیومیت خداوند بر افعال است. بدین‌سان تبیین معتزله و اشاعره از نحوه انتساب اعمال به انسان در مراتب پایین توحید درست است اما توحیدِ اهل عرفان و باطن، از این هر دو فراتر می‌رود.