رسالۀ «فی الوجود» از حجّه الحق خیّام

پژوهندگان تاکنون دربارۀ رباعیّات خیّام پژوهش‌های بسیاری ارائه داده‌اند، ولی درباب رسائل وی بالاخص رسائل فلسفی او تنها به مختصری بسنده کرده‌اند. خیّام مطالبی دربارۀ اعتباری بودن پاره‌ای از اوصاف، و به خصوص وجود، مطرح کرده که در سنّت فلسفۀ اسلامی بی‌تاثیر نبوده است. به طور کلّی، به لحاظ تاریخی درفاصلۀ میان ابن سینا تا سهروردی، خیّام حائز شان بسزایی است. مهم‌ترین رسالۀ فلسفی خیّام، رسالۀ «فی الوجود» است که در این مقاله تصحیح دیگری از آناصطلاحاً به روش التقاطی ارائه شده است. عمده‌ترین مسئله‌ای که خیّام در همۀ رسائل فلسفی‌ خود سعی در پاسخ دادن به آنها دارد، مسئلۀ سلسله التّرتیب و تبیین شرور در عالم است. وی برای آنکه نشان دهد شرّ در عالم عدمی است و بالذّات به واجب تعالی بازنمی‌گردد، در ابتدا به بحث در صفات اشیاء و دسته‌بندی‌ آنها می‌پردازد. از این بحث روشن می‌شود که چه صفاتی ذاتی است و چه صفاتی ذاتی نیست. سپس بیان می‌دارد که صفات ذاتی ماهیّات مختلف، بالعرض در تضادّ با یکدیگرند و این تضادّ باعث پیدایش شرّ در عالم جسمانی است. ماهیّات همگی خیرند و بر حسب سلسه التّرتیب از حقّ تعالی فیضان یافته‌اند.

the treatise fi l-wujūd of khayyam

so far, many scholars have studied khayyām’s quatrains; however, nothing more than some brief studies have been done as to his treatises, especially the philosophical ones. khayyām propounded important discussions on the existence as a rational abstraction, discussions that have not been ineffective in islamic philosophical tradition. historically speaking, khayyām occupies a prominent place in the gap between ibn sina and suhrawardī. khayyām’s most important philosophical treatise is fi lwujūd, a critical edition of which is contained in this paper. in his philosophical treatises, the most principal issues khayyām intends to solve are the universal hierarchy (silsilat attartib) and problem of evil. in order to explain that evil is nonexistential (ʿadamī) and essentially cannot be attributed to the necessary being, he first discusses attributes of things and categorizes them to explicate which things are intrinsic and which are not. he then states that the intrinsic attributes of different quiddities are extrinsically in opposition to each other, the opposition which gives rise to evil in this world. therefore, quiddities are all good in themselves and all emanated from the first principle in accordance to the universal hierarchy.