بررسی نظریه فاعل بالتجلی و انطباق آن بر نظریه فاعل بالعنایه از منظر صدرالمتالّهین و برخی شارحان حکمت متعالیه

یکی از مباحث مهم در الهیات بالمعنی الاخص، تبیین چگونگی فاعلیت حضرت حق است؛ آنچه به عنوان دیدگاه منتخب ملاصدرا از آثار این حکیم قابل درک است، نظریه فاعلیت بالتجلی است؛ طبق این دیدگاه خداوند متعال بر اساس علم به ممکنات، که عین ذات خداوند، بلکه عین علم به خود او است، فاعل بی‌واسطه‌ی همه‌ی موجودات امکانی است، بگونه‌ای که ممکنات، موجودات رابط بوده و تنها موجود اصیل، حضرت حق متعال است. با این وصف، ملاصدرا در برخی آثارش و در مبحث مرتبط با تبیین نوع فاعلیّت الهی، فاعلیّت بالعنایه را به عنوان دیدگاه منتخب خویش، معرّفی می‌کند، حال آنکه فاعلیّت بالعنایه دیدگاه منتخب فیلسوفان مشّاء محسوب می‌شود. بکارگیری این اصطلاح، سبب این ابهام شده است که در نهایت، دیدگاه ملاصدرا چه تفاوتی با دیدگاه حکمای مشّاء در نحوه‌ی فاعلیت الهی دارد. در این نوشتار، رویکردهای مختلف فلاسفه‌ی صدرایی: رویکرد حکیم سبزواری و حکیم زنوزی، رویکرد ملا علی نوری، و رویکرد استاد حسن‌زاده آملی، در جهت رفع این ابهام، طرح و بررسی انتقادی شده است، و در نهایت، راه‌حل حکیم ملاعلی نوری تقویت شده است. بر طبق رویکرد منتخب، فاعلیّت عنایی همچون علم عنایی، اصطلاحی مختص به حکمت مشّاء نیست، و مختصات حکمت مشّاء همچون زیادت علم بر ذات، مقوّم آن نیستند.

A Review of the Theory of Fa’aliyyat Bi al Tajalli and its accordance by the Fa’aliyyat Bi al inayat Based on Mulla Sadra and Some of the Sadraian commentators

Explanation of God’s agency is one of the most important topics in philosophical theology. The causality through selfmanifestation (Fa’aliyyat Bi al Tajalli) is perceived as Mulla Sadra’s chosen point of view in his works. According to it, God, based on his knowledge of the creatures, which is the same to essence of God, but is the same to his knowledge to Himself, is the immediate creater of all creations, so that the creations are Dependent Creatures in their essense, and God is the only original being. However, Mulla Sadra in some of his works, discribtes the theory of causality through providence (Fa’aliyyat Bi al inayat), that is considered as Peripatetic philosophers’ view, as his chosen theory in circumstance of God’s agency. So, using this term by Mulla Sadra has led to this ambiguity that wht’s the ultimate view of Mulla Sadra in this issue, and what’s the different between Mulla Sadra and peripatetic philosophers in this topic. This article has describsed the solutions suggested by Sadrai Philosophers, and finnaly, has chosed Mulla Ali’s view as a correct. Based on chosen solution, the term of (Fa’aliyyat Bi al inayat) isn’t specific for peripatetic philosophers, and their specifics views, aren’t inherent of this term.