پدیدار شناسی ارادۀ آزاد در حکمت متعالیه

شهودی که انسان از ارادۀ آزاد دارد، همواره تکیه‌گاهی مستحکم در مقابل چالش‌های تردیدبرانگیز ارادۀ آزاد به حساب آمده است. در سنت فلسفۀ اسلامی این شهود منحصراً در قالب علم حضوری به اختیار مطرح شده و امری غیر قابل تردید به حساب آمده است، اما آن‌چنان که شایسته است دربارۀ جنبه‌های مختلف و درجات شدت و ضعف این علم حضوری بحث نشده است. در این مقاله با استفاده از مبانی حکمت متعالیه و با روش تحلیلی برهانی، به پدیدار شناسی اراده آزاد پرداخته‌ایم، به این معنا که شهود خود نسبت به ارادۀ آزاد را بررسی کرده و ارزش معرفتی آن را مشخص کرده‌‌ایم. تحلیل پدیدارشناسانۀ ارادۀ آزاد ما را به این نتیجه رساند که شهود ارادۀ آزاد مجموعه‌ای درهم‌تنیده از ده مولفۀ ادراکی است. این مولفه‌ها از حیث اعتبار معرفت‌شناختی یکسان نیستند و در سه گروه مختلف دسته‌بندی می‌شوند. برخی از آنها به نحو علم حضوری با درجۀ وضوح زیاد هستند و یا گزاره‌هایی هستند که برگرفته از این علم حضوری خاص هستند (گزاره‌های وجدانی). این گروه به طور مطلق و بدون هیچ شرطی به لحاظ معرفت‌شناختی معتبرند. گروه دیگر به علم حضوری با درجۀ وضوح زیاد مستند نیستند و برای معتبر بودن، به تکمیل و تتمیم برخی قرائن و شواهد احتیاج دارند. گروه سوم از امور تشکیکی و دارای مراتب هستند و هر مرتبه از اعتبار معرفتی متفاوتی نسبت به سایر مراتب برخوردار است.