نقد و بررّسی رساله فی الفرق بین الزمان و الدهرو السرمد

حسین بن علی تبریزی خسروشاهی از علمای شیخیّه و از جمله شاگردان سیّد کاظم رشتی است. تاکنون چهار رساله از در کتاب‌خانه‌های نسخ خطّی شناسایی شده است. وی در این رساله رساله فی الفرق بین الزمان و الدهرو السرمد دیدگاه خاصّ خویش را پیرامون زمان، دهر و سرمد بیان می‌کند. در نظر وی زمان مشتمل بر دو نوع تعریف حقیقی و ظاهری است.در تعریف حقیقی زمان، زمان از جمله مشخّصات جسم به شمار می‌رود؛ لکن تعریف ظاهری زمان بدین معنا است که شیء حادث از هنگام حدوث خویش، امتدادی دارد که حافظ آن خداوند است. در دیدگاه وی خداوند تنها شیء بسیط است و سایر موجودات اعمّ از مجرّد و مادّی از اموری شش‌گانه ترکیب یافته‌اند. این امور شش‌گانه با توجّه به کیفیّت وجود شیء و متناسب با عالم موجود در آن خواهند بود. وی از تعابیر رایج حکما نسبت به زمان، دهر و سرمد استفاده نمی‌نماید. در دیدگاه وی، سرمد وقت و وعاء فعل و مشیّت الهی است، و از آن جایی که مشیّت مشتمل بر مراتبی است؛ لذا سرمد نیز دارای مراتب مختلفی خواهد بود. همچنین دهر وقت عقل و زمان وعاء موجودات جسمانی است. این گفتار بر آن است که دیدگاه وی را تحلیل و بررّسی نموده و برخی از کاستی‌های نظریات وی را نشان داده است.