ریخت‌شناسی شخصیت‌های حکایت علاءالدّین ابوشامات از هزار و یک ‌شب بر مبنای الگوی «شاخص» و «وضعیت»

امروزه بررسی‌های ریخت‌شناسی بخش درخور توجهی از پژوهش‌های ادبیات داستانی را در معنای عام، به خود اختصاص داده است. عنصر شخصیت یکی از مهم‌ترین عناصر در بررسی‌‌ حکایت‌ها و داستان‌هاست که در ریخت‌شناسی، بیشتر بر کنش یا خویش‌کاری شخصیت‌ها متمرکز شده ‌است؛ بررسی ویژگی‌های شخصیت‌ها، در پژوهش‌های مربوط‌به شخصیت‌پردازی بررسی ‌می‌شود. در این جستار، ریخت‌شناسی شخصیت‌های حکایت علاءالدّین ابوشامات از هزار و یک ‌شب بر اساس الگویی ابداعی به نام «الگوی شاخص و وضعیت» بررسی می‌شود. این پژوهش ازنظر موضوع و روش با پژوهش‌های ریخت‌شناسی موجود، اندکی متفاوت است. گمان نگارنده بر آن است که شخصیت‌ها نیز مانند خودِ داستان‌ها و حکایت‌ها می‌توانند ریخت‌شناسی شوند. به همین سبب تلاش می‌شود برپایه چند شاخص و تعدادی وضعیت ـ وضعیت‌ها در هر شاخص ازنظر تعداد و مفهوم متفاوت هستند ـ یکی از حکایت‌های هزار و یک ‌شب با بهره‌گیری از یک نظام شناسه‌گذاری ساده و کارآمد ریخت‌شناسی شود. بدیهی است نتایج این روش که در قالب رساله دکتری پژوهشگر در حجمی گسترده‌تر و فراگیرتر، نمونه همه شخصیت‌های هزار و یک ‌شب، تهیه و تنظیم شده است، کارآمدی آن را معرفی خواهد کرد. با‌توجه‌به روش استقرایی تام این الگو در بررسی شخصیت‌های هر حکایت و بهره‌گیری از نظام شناسه‌گذاری دقیق در شناخت آنها و تجزیه و تحلیل داده‌های رقمی، می‌توان گفت برپایه این طرح، شکل‌ها و ویژگی‌های مشترک و معیّن در شخصیت‌های این اثر و نیز آثار مشابه شناخته می‌شود. شخصیت‌ها، باتوجه‌به وضعیت‌هایی که برای هر شاخص تعریف شده است، در شاخص‌های متعددی مانند نام، بوم، نوع، جنس، سن، طبقه، کُنش، باور، خُلق، فرجام، با یکدیگر ارتباط معناداری دارند و هم‌چنین از شکل‌ها و ویژگی‌های محدود و مشخصی پیروی می‌کنند؛الگوی شاخص و وضعیتمی‌کوشد آنها را کشف کند.