ساخت تنزیهی ـ تشبیهی شناخت خداوند در دیباچه شاهنامه

تنزیه و تشبیه، یکی از مباحثی است که پیوسته متکلّمان به آن توجّه داشته اند. تنزیه، منزّه‌دانستن خداوند از هر گونه صفت انسانی و تشبیه، نسبت‌دادن ویژگی‌های مردمان به آفریدگار است. فردوسی در مقام تنزیه، به تعبیر نگارنده، یزدان را «خداوندِ نام» می‌گوید که تنها نامی از آن در میان است و در مرتبه تشبیه، او را «خداوندِ جای» می‌نامد؛ یعنی همان مقام شکل‌گیری آفرینش که مظاهر اسماء و صفات خدا در هستی گام می‌نهد و به این ‌سان آفریدگار، توصیف‌پذیر می‌شود. آن‌ چنان ‌که از برخی متون پهلوی زردشتی، متن های مانوی و تفکّر شیعیان اسماعیلی نیز برمی‌آید، یزدان پیش از آفرینش، تنها نام است؛ اما پس از آفرینش دارندۀ جای می‌شود که شناسایی او را ممکن می‌کند. فردوسی همچنین در مصراع: «ز نام و نشان و گمان بـرتـر است» به راه تنزیه می‌رود؛ ولی در مصراع پس از آن: «نگارنده بر شده گوهر است» با تشبیه، یزدان را نگارگر یا نقّاش می خواند و به این گونه، تنزیه و تشبیه را همراه می کند که این دیدگاه از اندیشه‌های شیعی و باورهای باستانی او برخاسته است.