بررسی طرح روایی مناظره در الهی‌نامه

مناظره، نظامی مبتنی بر روایت است و پایه‌های سه‌گانه‌ روایت را چنان‌که کلود برمون پیشنهاد کرده است: تشریح موقعیت پایدار، امکان دگرگونی و تحقق یافتن یا نیافتن دگرگونی می‌توان در طرح مناظره بازیابی کرد. در مناظره به دلیل ماهیت جدلی آن و امکان مجاب نشدن یکی از دو طرف، مجال بیشتری برای عرضه استدلالات متعدد و تمثیلات پیاپی و درازدامنی سخن فراهم است و از آنجا که سرانجام به غلبه یکی از دو طرف می انجامد، تقابل بین شخصیت‌ها چشمگیرتر است. در ادبیات کلاسیک ایران به ‌عنوان محمل فرهنگ، گفت‌وگوها اغلب از نوع مناظره است زیرا فضای گفتمانی، فضای تک‌صدایی است؛ از این رو، آثاری که در ظاهر مکالمه‌ای صورت‌بندی می‌شوند، بنایشان بر غلبه‌ آوای قدرت است. یکی از این آثار، الهی‌نامه عطار است که با روشی توصیفی تحلیلی در این مقاله مطالعه و بررسی می شود. عطار در الهی‌نامه با بهره‌گیری از قابلیت مناظره و سنخیت آن با هدف روایت، حقانیت موضع پدرسالارانه خلیفه را در برابر نوجویی شش پسر جوانش پررنگ‌تر به رخ می کشد و ناچیزی کوشش‌های تحول خواهانه را در برابر سنت‌های کهن در افق فکری ایرانی نشان می دهد؛ همچنین با مجاب نشدن پسران در استدلال نخست، عطار فرصت پیدا می‌کند سخن را بگسترد و با تمثیلات مختلف، استدلالات روشن‌تری در حقانیت موضع خود عرضه کند و از این رهگذر، به مقاصد تعلیمی خود نیز در سرودن الهی‌نامه نایل شود.