انیس‌ العارفین یا مثنوی ناخدا یک منظومۀ غنایی ناشناخته در شبه‌ قارّه

انیس ‌العارفین (مثنوی ناخدا) منظومه‌ای داستانی است. این مثنوی سرودۀ آغا محمدحسین صاحب شیرازی، متخلّص به «ناخدا»ست. آغا محمدحسین صاحب شیرازی این منظومه را در سال 1293 ق. (در عصر حکومتِ ناصرالدین شاه) و به گفتۀ خود در روزگار پیری و در زمانی سرود که سفیر ایران در بنگالۀ هند بود. محور این مقاله، بررسی و تحلیل زبانی منظومۀ انیس ‌العارفین براساس دو چاپ سنگی موجود از این منظومه است؛ منظومه‌ای به زبان فارسی از سراینده‌ای ترک‌زبان که در شبه ‌قارّۀ آن عصر خوانندگانی داشته است. همچنین این متن افزون ‌بر فواید زبانی، ازنظر ادبی، اطلاعات تاریخی عصر قاجار و حکومتیان، به ‌ویژه فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه و برخی از مرزبانان محلّی هند و اطلاعات جغرافیایی به ‌ویژه دربارۀ شیراز و هند، زادگاه و زیستگاه شاعر، از دید یک ناظر حاضر در آن عصر، دارای توضیحات و تازگی‌هایی است. انیس‌العارفین همچنین ازنظر ادبیات عامیانه، حکایت‌ها، افسانه‌ها و تمثیل‌ها تامل ‌برانگیز، خواندنی و تازه است. این منظومه در حوزۀ صورخیال و برخی توصیف‌های شاعرانه نیز تازگی‌هایی دارد. شاعر این منظومه شخصیّتی سیاسی ادبی بوده است. این منظومه در شناخت شاعر، سندِ منحصری است و با آن می‌توان به برخی از اطلاعات شخصی و خانوادگی او دست یافت و برخی از شخصیّت‌های سیاسی تاریخی را شناخت که نشانی از آنها در تاریخ نمانده است. همچنین به پیوند این اثر با دیگر آثار، به‌ویژه خسرو و شیرین نظامی اشاره می‌شود که سرایندۀ انیس ‌العارفین این منظومه را با توجه به آن سروده است.

anis al-arefin or mathnavi of nakhodaan unknown persian lyrical poem in the subcontinent

anis ol-arefin (mathnavi of nakhoda) is a fictional poem. this mathnavi has been written by agha mohammad hosein sahib shirazi and is dedicated to nakhoda. he composed this verse in 1293 a.h. (during the reign of nasir al-din shah) in his old age and when he was the ambassador of iran in bengal, india. the purpose of this study is the linguistic analysis of the poem of anis al-arefin based on two existing lithographs of this poem. in addition, this text, apart from the linguistic benefits, has explanations and novelties from a literary point of view. this includes historical information about the qajar era and the rulers, especially fath ali shah and naser al-din shah and some local border guards of india, geographical information, especially about shiraz and india, and the birthplace and residence of the poet. anis al-arefin is noteworthy, readable, and fresh in terms of folk literature, anecdotes, legends, and parables. in addition, the poet of this poem was a political-literary person. this poem is a unique document in knowing the poet and with it you can get some of his personal and family information and get to know some of the political-historical figures that have not been left in history. since literary works find meaning in a literary system, we also mentioned the connection of this work with other works, especially khosrow and shirin of nizami, with which the poet of anis al-arifin wrote this poem.