مقایسه و تحلیل اقوال مربوط‌به رضا در تذکره الاولیا، ترجمۀ رسالۀ قشیریه و کشف‌ المحجوب (برپایه بینامتنیت ژنت)

تذکره الاولیای عطار نیشابوری یکی از متون ادبی‌ عرفانی است که در میان آثار عرفانی فارسی، جایگاه ویژه‌ای دارد. تردیدی نیست که عطار برای تدوین تذکره‌الاولیا از آثار عرفانی پیش از خود استفاده کرده؛ اما در نقل اقوال و حکایات از همة منابع، به‌شیوة یکسان عمل نکرده است. مقایسۀ بینامتنی تذکره‌الاولیا با متون پیش از عطار یکی از شیوه‌هایی است که ازطریق آن می‌توان هم به منابع اصلی عطار دست یافت و هم جایگاه عطار را، در مرتبة نویسندۀ متنی ادبی‌عرفانی، تحلیل کرد. در این مقاله برای تحلیل دقیق‌تر، اقوال مربوط‌به «رضا» از تذکره‌الاولیا با کشف‌المحجوب و ترجمۀ رسالۀ قشیریه مقایسۀ بینامتنی شده است. پرسش اصلی پژوهش این است که «مناسبات بینامتنی تذکره‌الاولیا با دو اثر عرفانی پیش از خود چگونه است؟». دستاوردهای پژوهش نشان می‌دهد مناسبات بینامتنی اقوال دربارة رضا در این سه اثر، در پنج دستۀ بینامتنیت مستقیم، کاهشی، افزایشی، چندگانه و تلفیقی قرار می‌گیرد. بیشترین مناسبت بینامتنیِ میان تذکره‌الاولیا و ترجمۀ رسالۀ قشیریه بینامتنیت مستقیم و میان تذکره‌الاولیا و کشف‌المحجوب بینامتنیت کاهشی است. این مقایسۀ بینامتنی نشان می‌دهد عطار متناسب با اهدافی که در تالیف تذکره‌الاولیا داشته و نیز ویژگی‌های متون پیشین، اقوال را نقل کرده است. حذف عبارت‌های عربی، توضیح و تفسیر، تغییراتی است که عطار در اقوال ماخوذ از کشف‌المحجوب ایجاد کرده است؛ درحالی که تغییرات واژگانی، صرفی و نحوی متناسب با زبان فارسی و افزایش عناصر مخیّل و تاکیدساز در اقوال برگرفته از ترجمة رساله قشیریه دیده می‌شود.

comparison and analysis of the common sayings between tazkirat al-awliya, translation of the qushayriyah treatise, and kashf al-mahjoob based on genette’s intertextuality

attar neyshabouri's tazkirat al-awliya has a special place among persian mystical works. attar has used the mystical works before himself to compile tazkirat al-awliya, but he did not act in the same way in using all the sources. the intertextual comparison of tazkirat al-awliya with pre-attar texts is one of the methods through which the main sources of attar can be accessed. it can be used to analyze attar's position as the author of a mystical literary text. in the present study, the sayings related to reza from tazkirat al-awliya have been intertextually compared with kashf al-mahjoob and the translation of the qushayriyah treatise. the main question of the research is: what is the intertextual relationship of tazkirat al-awliya with two mystical works before it? the results of the research show that the intertextual relationships of reza's sayings in these three works are placed in five categories: direct intertextuality, reductive intertextuality, additive intertextuality, multiple intertextuality, and mixed intertextuality. most of the intertextual relationships between tazkirat al-awliya and the translation of the qushayriyah treatise are direct intertextuality, and between tazkirat al-awliya and kashf al-mahjoob are reductive intertextuality. this comparison shows that attar has quoted the sayings in accordance with the goals he had in writing tazkirat al-awliya and also the characteristics of the previous texts. removal of arabic phrases, description and interpretation are changes that attar has made in the sayings taken from kashf al-mahjoob.