ساختار معنادار و جهان‌ نگری در منظومه مهر و ماه (برمبنای نظریه ساخت‌ گرایی تکوینی لوسین گلدمن)

تا پیش از قرن بیستم آرای جامعه‌ شناختی در زمینه‌ ادبیات، برخاسته از الگوهای پوزیتیویسمی بود. بر این اساس در حوزه‌ نقد سنّتی، منتقدان بر پیوند محتوایی آگاهی جمعی با اثر تاکید داشتند. سپس در قرن بیستم، لوسین گلدمن بر مبنای آرای جورج لوکاچ و ژان پیاژه، یکی از کارآمدترین نظریه‌ها در حوزه‌ نقد جامعه‌شناختی، یعنی نظریه‌ ساخت‌گرایی تکوینی را مطرح کرد. ازجمله مفاهیم مرکزی گلدمن برای تبیین این نظریه، دو مفهوم «ساختار معنادار» و «جهان‌نگری» هستند. ساختار معنادار مبیّن ارتباط متقابل اجزای یک اثر ادبی و جهان‌نگری کلیّت معناداری از هنجارها و ارزش‌هاست. منظومه‌ «مهر و ماه» یکی از آثاری است که الگوی ساختاری منسجمی دارد و به همین سبب، کاربست نظریه‌ ساخت‌گرایی تکوینی در درک بهتر آن کارگشاست. این منظومه از آثار برجسته‌ شاعر قرن دهم هجری، جمالی دهلوی است. پژوهش حاضر درپی پاسخگویی به این پرسش است که «چگونه ساختار معنادار و جهان‌نگری منظومه‌ مهر و ماه هم‌ارز با بسترهای فراگیر اجتماعی اثر خلق شده است؟». بررسی این منظومه در چارچوب نظریه‌ ساخت‌گرایی تکوینی گویای آن است که دو بستر عمده‌ اجتماعی عصر شاعر به‌صورت یک آفرینش هنری نه بازتاب وارونه‌ حوادث اجتماعی نمود یافته‌اند؛ این دو بستر برتری مسلمانان بر هندوها از منظر گفتمان حاکم در روزگار جمالی و گسترش و نفوذ عرفان میان همه‌ طبقات اجتماعی در نظام مفهومی، عناصر مکانی، الگوی نظام‌مند روابط شخصیت‌ها و ساحت زیبایی‌شناختی منظومه است که خالق ساختار معنادار آن هستند. این عناصر در ارتباط دیالکتیک با یکدیگر، مبیّن جهان‌نگری حاکم بر اثر و هم‌ارزی کلیّت اثر با بستر فراگیر اجتماعی آن هستند.

meaningful structure and worldview in mehr va mah poem based on lucien goldman’s theory of developmental constructionism

in the 20th century, lucien goldman proposed one of the most effective theories in the field of sociological criticism, namely the theory of developmental constructionism. among goldman's central concepts to explain this theory are the two concepts of ‘meaningful structure’ and ‘worldview’. the meaningful structure shows the interrelationship of the components of a literary work and the worldview of a meaningful whole of norms and values. one of the works that the application of the theory of developmental constructionism is useful in its better understanding is mehr va mah poem, due to having a coherent structural pattern. this poem is one of the outstanding works of the 10th-century poet jamali dehlavi. in this regard, the present study seeks to answer the question of how the meaningful structure and worldview of mehr va mah is in line with the inclusive social platforms of the work. examining this poem in the framework of the theory of developmental constructivism shows that the main social bases of the poet's era in the conceptual system, spatial elements, the systematic pattern of character relationships and the aesthetic field of the system are the creators of its meaningful structure. they have appeared as artistic creations - not a mirror reflection of social events. these elements in a dialectic relationship with each other show the worldview governing the work.