نمودهای دانش «خواص عناصر» در داستان‌ های اساطیری و تمثیلی فارسی (با تکیه بر نزهت ‌نامۀ علایی، عجایب‌ المخلوقات، جواهرنامه و الابنیه عن حقایق ‌الادویه)

باور به خواص پنهان و مرموز عناصر هستی، در پزشکی و جادوگریِ روزگاران کهن، نقش ویژه‌ای داشته است. باورمندان به این دانش، خواص عناصر هستی (از اعضای بدن جانوران گرفته تا حروف و اعداد) و تاثیر آنها را بر پدیده‌ها و موجودات جهان شناسایی می‌کردند و از این یافته‌ها در کارهای گوناگونی مانند پزشکی، طالع‌بینی، تعبیر خواب، هواشناسی، کیمیاگری، جادو، طلسمات و... بهره می‌بردند. این باورها بر جهان‌بینی و زندگی معمول مردم نیز چیرگی داشته است؛ به‌گونه‌ای که نشانه‌های آن را می‌توان در تاروپود داستان‌های برجای‌مانده از آن دوران دید. رازوارگی برخی از داستان‌های اساطیری پارسی نیز در دل برخی از این باورها نهفته است. ماجراهایی مانند سیمرغ و اعمال جادویی و درمانی او، نبرد رستم با دیو سپید، کنش‌های جادویی کیخسرو و... در شاهنامه ازجمله داستان‌های اساطیری است که باورهای مربوط‌به این دانش در آنها بازتاب چشمگیری داشته است. در مقالۀ حاضر با رویکردی تازه و براساس متن‌های موازیِ داستان‌های اساطیری و تمثیلی، چند داستان و روایت اسطوره‌ای و تمثیلی در دو بخش پزشکی عامه و جادوگری بررسی می‌شود؛ این متن‌ها عبارت است از: نزهت‌نامۀ علایی، عجایب‌المخلوقات، جواهرنامۀ نظامی و الابنیه عن حقایق‌الادویه که دربارۀ خواص پنهان اشیا اطلاعاتی دارند. در این آثار، مسائل پزشکی عامه و جادوگری با توجه به این باورها در چهار گروه «جانداران»، «گیاهان»، «سنگ‌ها/ فلزات» و «صدا/ آواز» بررسی و تحلیل می‌شود و ریشۀ برخی از این باورها نشان داده خواهد شد.

manifestation of the knowledge of ‘properties of elements’ in persian mythological and allegorical stories (relying on nozhat nameh alaei, ajayeb almakhluqat, javaher nameh nezami, and al abniyeh an haqayeq al adviyeh)

one of the most common motives for ancient magic and medicine was the belief in mysterious properties of the universe element. believers of this knowledge would investigate the universe’s elements (from animal body parts to numbers and letters), their properties, and their effects on universe creatures and phenomena. they used their findings in various fields such as medicine, fortune-telling, dream interpretation, weather forecasting, alchemy, magic, and talisman. these beliefs were also manifested in ordinary people’s life and ideology which is traceable in the context of their contemporary stories. the mysterious nature of some of the persian stories can be also attributed to this knowledge. adventures such as simorgh and his magical and therapeutic actions, rostam's battle with div-e sepid, key khosrow's magical actions, etc. are among the mythological stories in shahnameh, in which the beliefs related to this knowledge have had a significant reflection. in the present study, we shed new light on the topic based on parallel texts, along with mythological and allegorical stories such as nozhat nameh alaei, ajayeb almakhluqat, javaher nameh nezami and alabniyeh an haqaqeyeq aladviyeh. these works contain information about the mysterious properties of elements. from this point of view, literary works written in two genres of magic and common medicine were analyzed in relation to four categories of animals, plants, stones/metals, and noises/voices. we also tried to show the roots of some of these magical, scientific, and folklore practices.