روش‌شناسی معرفت در مثنوی مولانا با تکیه بر سنت و مشرب عرفانی

از شرایط مهم و اساسی برای به‌کارگیری روشی علمی و هدفمند و برنامه‌محور در تحقیقات عرفانی تعیین و تبیین سنت و مشرب عرفانی اهل تصوف یا به تعبیر دیگر واکاوی اصول و فروع مبانی عرفان اسلامی است. روش‌شناسی معرفت یکی از ویژگی‌های اصلی سنت‌های عرفانی است که می‌تواند برگرفته از منابع مختلف نقل، عقل و کشف و شهود باشد. نویسندگان این پژوهش می‌کوشند ضمن بررسی بازتاب روش‌های نقلی و عقلی در مثنوی، اثبات کنند تنها روش متقن معرفت‌شناسی روش کشف و شهود است و دو شیوه دیگر زمانی ارزشمند است که با روش کشف و شهود مطابقت یابد. به بیان دیگر، مطابق سنت و مشرب عرفانی مولانا خداشناسی (معرفت‌الرب) وابسته به خودشناسی (معرفت‌النفس) است؛ بنابراین سالک با کاربرد ابزار مختلفِ شیوه شهودی می‌کوشد، پلّه‌پلّه و به‌تدریج میزان مواجید عرفانی خود را ارتقا دهد تا از خود و ماسوی‌الله بیرون آید و به خودشناسی رسد. این امر در مثنوی معنوی از مرتبه تزکیه نفس آغاز می‌شود و با عشق ادامه می‌یابد. سپس مراتب کمال آن در سکر و حیرت طی می‌شود تا سرانجام در مرتبه فنا این توفیق نصیب سالک شود؛ در این مرتبه سالک به‌کل از غیر خدا تهی می‌گردد و تنها به اختیار و اراده او حرکت می‌کند؛ بنابراین به مقصود و غایت نهایی خود یعنی توحید و معرفت‌الرب دست می‌یابد.

Methodology of Knowledge in Mawlana’s Masnavi (Relying on the Tradition and Mystical Disposition)

One of the important conditions for the use of scientific, purposeful and programbased method in mystical research is to determine and explain the tradition and mystical disposition of mystics, or in other words, the principles and practices of Islamic mysticism. The methodology of knowledge is one of the main features of mystical traditions that can be derived from various sources, quotes, and, discovery and intuition. This study seeks to investigate the reflection of traditional and rational methods in Masnavi, and to prove ‘discovery and intuition’ as the only reliable epistemological method. The other two methods are valuable when they are consistent with discovery and intuition. In other words, according to Mawlana’s tradition and mystical disposition, theology (the knowledge about God) depends on selfknowledge (the knowledge of the Self). Therefore, the seeker, using various tools of intuition, strives to gradually increase his mystical sensations to come out of himself and what is beyond God and to reach to knowledge. In Masnavi Ma’navi, it starts from the order of the purity of the inside and goes on with love. It is then perfected in a state of intoxication and amazement, until at least the seeker at the ending stage is completely devoid of nonGod entities and moves only in His power and will. At this stage, the seeker achieves his ultimate goal, that is, monotheism or the knowledge of God.