نخستین و کهن‌ترین تفسیرهای عرفانی آیات قرآن کریم و احادیث نبوی در ادب فارسی

گمان می‌رود نگارش متون عرفانی در ادب فارسی از نیمه دوم قرن پنجم هجری آغاز شده است. در این آثار بسیاری از آیات قرآن کریم و احادیث به‌طور پراکنده شرح و تفسیر می‌شود؛ البته اطلاعات دقیقی از نخستین تفسیرهای عرفانی قرآن کریم و احادیث به زبان فارسی و شیوه بیان آنها در جمع‌های علمی و عرفانی در دست نیست. از قرن ششم تفسیرهای سنتی فارسی رشد بسیاری یافت. برپایه اسناد و متون موجود به نظر می‌رسد برخی از حکیمان و عارفان با جهان‌بینی عرفانی و با تاکید بر جنبه‌های معرفتی آیات و احادیث به تفسیر روی آوردند. اکنون دو رساله در تفسیر آیات و احادیث موجود است که از نخستین نمونه‌های کم‌یاب در این زمینه است. این دو رساله با نگارش مستقل و مجزا در مجموعه دست‌نوشته‌های سلیم‌آغا و کتابخانه سلیمانیه نگهداری می‌شود. فروزانفر یکی از این دو رساله را با عنوان تفسیر سوره محمد و سوره فتح به‌صورت تک‌نسخه تصحیح کرد؛ اما رساله ترجمه و تفسیر احادیث همچنان ناشناخته باقی مانده است. در این جستار شیوه شکل‌گیری و دگرگونی تاریخی تفسیرهای عرفانی فارسی قرآن کریم تحلیل و یکی از کهن‌ترین نمونه‌های تفسیر عرفانی احادیث نبوی نیز معرفی و بررسی می‌شود.