بررسی خاستگاه اسطوره‏ای نام در گستره ادبیات حماسی

نام‏پوشی یا افشای نام یکی از بن‏مایه‏های برجسته در ادبیات حماسی است. هدف ما در این جستار بررسی نام از این منظر در شاهنامه فردوسی، منظومه‏های پهلوانی، و طومارهای نقالی است. بدین منظور این آثار با روش کتابخانه‏ای و تحلیل محتوا واکاوی شده‏اند. حاصل آنکه پهلوانان در رویارویی با دشمن چهار شیوه را در پیش می‏گیرند؛ در بیست‏وپنج مورد بی‏محابا و آشکارا نام خود را فاش می‏کنند، در پنج مورد با نامی جعلی با دشمن رویاروی می‏شوند، در یک مورد تنها به لقب یا کنیه خود اشاره می‏کنند، و در نُه مورد از افشای نام و کنیه خود پرهیز می‏کنند. با اینکه این چهار شیوه در ظاهر تناقض‏آمیز می‏نماید، همه خاستگاهی اسطوره‏ای و آیینی دارند و نه تنها نقیض یکدیگر نیستند، بلکه نشان‏دهنده جایگاه خطیر نام در باور پیشینیان هستند؛ در گذشته عده‏ای چنین می‏اندیشیدند که نام بخشی حیاتی از وجود هر فرد است و در صورت فاش شدن آن نزد دشمن، طلسم می‏شوند و دشمن بر آن‏ها چیره می‏شود؛ بنابراین، از افشای نام پرهیز می‏کردند، یا با نامی جعلی با دشمن رویارو می‏شدند؛ گروهی معتقد بودند که اگر نام دشمنان را بر زبان برانند، دشمنان جانی دوباره می‏یابند و به یورش بر آن‏ها برانگیخته می‏شوند و از این‏رو، گاه اگر دشمن نام پهلوان را بر زبان نمی‏آورد، پهلوان خود پیش‏دستی می‏کرد و با فریاد کشیدن نامش، دشمنان را مرعوب می‏کرد؛ وجه سوم اینکه کنیه یا لقب برخلاف نام، جزء حیاتی وجود پهلوان به‏شمار نمی‏آمد و می‏توانستند در مقابل دشمن، با پرهیز از افشای نام، به کنیه یا لقب خود اشاره کنند.